Nöbetçi Eczaneler
Rahmetli M. Emin Saraç Hocaefendi şükür yakınımızdır, akrabamızdır. İkizlerimizin kulaklarına isimlerini okumuştur. Merhum Avni dayımla bacanaktılar. Biz çocuklar küçükken, annem büyük teyzemi ziyarete gittiğinde Ahıskalı Ali Haydar Efendi’nin “tekkesinin” bahçesinde oynardık, çünkü geliniydi Efendi’nin. Fatih’te o bahçe büyük nimetti. Kısacası o vakte kadar İstanbul sur içinden ibaretti; mahalle, komşu, tanıdık etraf vardı; ilmiye, memuriye, zabitan, esnaf ve zanaatkar sınıf vardı. Saraylılara ise ben yetişmedim. Çöken imparatorlukla yitip giden yalnızca saltanat değildi; meslekler, toplumsal yapı da değişmişti. İşte M. Emin Saraç Hocaefendi bu değişimden azade var olan bir müstesna şahsiyet olarak daima özgün varlığını koruyan ve Osmanlı evresi mirasını sürdüren tek kişilik bir kurum üzereydi. Geliniz artık, “İlim Yolunda Bir Ömür” kitabına dayanarak hem kendi ağzından hem de etrafından ve talebelerinden dinleyelim hayatını…
Yazımın sonunda M.Emin Saraç Hocaefendi’nin hayatını anlatan iki vidyo linki koydum, onları da izlerseniz bir ömrün nasıl ilim yolunda geçtiğini anlayacak ve takdir edeceksiniz.
Hafızlığımı küçük yaşlarımda babamdan bitirdim. Babamız bizi, dört erkek bir de kız kardeşimizi, o denli karanlık bir periyotta hafız yaptı ki çabası takdire bedel. Babam ve dedem Nakşi tarikatından Yanyalı İsmet Efendi’nin Erbaa’daki vekili Bahrullah Efendi’ye bağlılardı. Dedem, müderrislerdendi (ders veren hoca). Dedemin vefatı da farklı bir hüzünlü karmaşadır, onunla ilgili de bir iki şey söyleyelim: Babam da dedem de İslam dinine sarıldıkları ve konutlarında daima Kuran okuttukları için 6 ay karar giymişlerdi. Dedem o hüzünle mahpustan çıktıktan üç ay sonra vefat etti. Bizim meskenimiz tam bir Kuran medresesiydi. Babam teheccüde (1) kalkmanın rahmetiyle soğuk kış gecelerinde dahi bütün aile efradını kaldırır, hepimize şefkatle davranır, o teheccüd namazını kılarken biz abdestlerimizi alırız, sonra ders başlardı. Yazları konutumuzun gerisindeki bahçede Kuran okurduk. Ortalık aydınlanırken bizim de gönlümüz aydınlanırdı. Güneş doğuncaya kadar bütün aile Kuran ile meşgul olurdu. Birtakım maddi problemler içinde yaşıyorduk ama huzurluyduk. Babam bize Kuran okuttuğu, öğrettiği için meskenimiz birçok kere jandarma tarafından basıldı, babam karakola götürüldü. Elhamdulillah artık onlar geride kaldı.
1943te İstanbul’da Çarşambalı Ali Haydar Efendi’ye geldim. Kendisi çok tanınan bir kişi idi. O da o günlerde tekkesi takibatta olduğundan bizleri Fatih Camii Baş İmamı Ömer Efendi’ye gönderdi. Fatih Camisi’nde de konutlarda de okuyorduk. Ancak hepsi gizlice oluyordu. Bu tahsil, Ali Haydar Efendi’nin teşvikiyle Mısır’a gidinceye kadar sekiz sene devam etti. Kendisi bir gün tahsilimizi Ezher’e gidip sürdürmemizi istedi. Ezher’in lisesini okuduktan sonra Şeriat Fakültesi’ni bitirdim. Kadılık mastırının birinci yılını okuduktan sonra Cemal Abdunnasır’ın (2) zulmüyle bırakmak zorunda kaldık. Mısır’da sekiz sene boyunca yaşadığımız bir “ilim hicreti” idi. Bu süre zarfında İstanbul’a hiç gelemedik, zira gelseydik dönemeyecektik. Allah bir kararlılık lütfetti. Kimi vakit gözümüz kararırdı, açlıktan… Bir avuç Türk talebeydik lakin kararlıydık, biliyorduk bizim için memleketimizde dua edenler vardı. Tek bir niyetim vardı, memleketimize dönmek, ilmî çalışmalarda hizmet etmek.
Türkiye’ye döndükten altı gün sonra bana, “Yarın İmam Hatip Mektebi’ne gelebilir misin?” dediler. O vakit cumartesi günleri de eğitim vardı. 1960 İhtilali’ne kadar üç yıl öğretmenlik yaptık. Askerliği bitirdikten sonra bizi Ankara Evkaf (Vakıflar) Müdürlüğü’nde (3) bir imtihana tabi tuttular. O vakit birkaç saat içerisinde Evkaf Müdürlüğü’ne tayinimizi çıkarttılar. Gurbetlerde tahsil yaptım ki hepsi dine hizmet etmem içindi. “Şimdi bu mahzenlerde haramilere gereç hazırlamak için mi çalışacağım?” formunda fikirlerle muzdarip oluyordum. Birden kararımı verdim hacca gidecektim, vakıflar yönetimindeki memuriyetimi de bırakacaktım.
Döndükten çabucak sonra İlim Yayma Cemiyeti’nin Yüksek İslam Enstitüsü talebeleri için birinci kez açtıkları yaz kursunda Ahmet Davutoğlu hocayla birlikte ders vermeye başladık. Sonra İlim Yayma Cemiyetinden İsmail Niyazi Beyefendi (Numan Kurtulmuş’un babası) bana bu işi sürdürmemi teklif etti. Ve o günden bugüne kadar hayatım ilim tedrisi (ders vermekle) ile geçti elhamdulillah. Allah Teâlâ o istikametten kapımızı açtı. Yalnız başına olsam da ilim halkasını kurup öğretime devam ediyorum. Tefsir, hadis, fıkıh, yol; bu dört ders bizim ana derslerimiz.
İnsan öldüğünde amel defteri kapanır. Öldükten sonra artık insanın yapacağı bir iş kalmamıştır, dünyadan gitmiştir, amelleri bitmiştir. Fakat üç kimse hariç: Birincisi, şimdiki uygunluğu olan kimsedir. Buna sadaka-i cariye denir. Allah isteği için yapılmış, insanlığa yararlı, güzel olan hangi şey varsa işte ona sadaka-i cariye denir. İkincisi bilgelik neşreden yayan insandır. Mesela, hocalarımız birçok fedakarlıklarla bizi okuttular lakin artık bizim okuttuklarımız dine hizmet eden aksiyonlarımızdan istifade ediyorlar inşallah. Amellerimiz tıpkı vakitte onların da amel defterlerine (4) yazılmaktadır. Üçüncüsü de salih (iyi) evlat (5) yetiştiren kimsedir. O evladın yaptığı bütün hoş işler tıpkı biçimde anne babanın defterine de işleniyor ve anne baba da kendileri şahsen hayatta yaptıkları amel üzere çocuklarının amellerinden istifade ediyor, mutlu oluyorlar.
Dikkat ediniz; siz birey değil, ümmet insanı olacaksınız. “Her kim İslam’da hoş bir yol açarsa, kıyamet gününe kadar ona hem açtığı bu yolun sevabı hem de kendisinden sonra tıpkı yolda yürümeye devam edenlerin sevabı yazılır.” Hadis-i Şerifini hiç unutmayacağız. “Herhangi bir kimsenin hidayetine vesile olmak, hidayet kapısını bulmasına sebep olmak (6), dünya ve içindekilerden daha iyidir.” buyuruyor Peygamberimiz (s.a.) Dikkat buyurunuz, çok hoş, kısa birtakım Hadisi Şerifler var; onları güzelce seçip zihnimizde, ezberimizde bulundurmalıyız. Bunlar bizim sermayemiz olacaktır.
Bilmeyenlerin ortasında bulunduğumuz vakit bunları söylemeliyiz. Bilen kimse, boş sözlerle, faydasız şeylerle vakit geçirmez. Onların bulunduğu meclisler daima ilim meclisleri haline dönüşür. Biz de o denli olmaya çalışacağız. Resulullah Efendimize muhabbet, dinimizin buyruğudur. Resulullah Efendimizin sevgisi, öncelikle O’nun yolunu takip ederek gerçekleşir.
“Hocaefendi ile ilgili dikkat çekmek istediğim bir konu da şudur: İslam’ın yalnızca ilimlerine değil sanat ve edebiyatına da çok büyük ehemmiyet vermekteydi. Bizleri sınır dersi almaya İslam yazısı ile yazmaya ve uyduruk sözleri kullanmamaya teşvik eder, kelam ortasında -sel, -sal vb. uyduruk bir söz kullanıldığında bundan rahatsız olur, yüzünü ekşitirdi. İslam dünyasında ihtilaflı bahislerin tekrar gündeme getirilmesinden, birtakım akademisyenlerin şimdiki mevzularda başlarına nazaran karar vermelerinden, tarihe mâl olmuş büyük alimleri değersizleştirmelerinden, sağlam ve güçlü olmadığı halde doğruluğundan emin olunmayan hiç bir tezden sadece inançsızları razı etmek için “İslâm Gerçeği” (7) ve gibisi kitaplar yazarak İslâm’ın ilmî ve kültürel kazanımlarını suçlamalarından olağanüstü rahatsızlık duymuş ve onlara her ortamda yansılarını lisana getirmekten asla çekinmemiştir.“
Emin Saraç Hocamız, eski hocalarından aldığı terbiyeyle hem hoca hem de baba üzere davranıyordu bize. Başımız ağrısa masraf kendisine rahatlıkla sorabilirdik, konuşabilirdik, kederimizi söyleyebilirdik. Hocamın derslerinde zahiri ilimleri öğrenirdik. Lakin bunun yanında onun merhum Pir Ahıskalı Ali Haydar Efendi’den itibaren hocalarından alarak adeta depo ettiği ilim mücevherleriyle süslü dersleri bizi İslam ahlakına yöneltirdi. Derslerde Allah ve Resulü’nün sevgisiyle gönüllerimiz huzurla dolardı… Onun koşturması camiyeydi. Diğer resmi yerlerde görev almamayı tercih etmiştir. Çok imkanlar çıkmış önüne, hiçbirini kabul etmemiştir. Fatih Camii’nde oturup ders okutmayı tercih etmiştir. Hocam adeta kendini bu işe vakfetmişti. Günümüzde her hoca onun yaptığı üzere yapamaz, yapması zordur doğrusu. Hocamızın, kendi çocuklarına bile vakit ayıramadığı olmuştur.
Hocamız dost ve talebelerine karşı vefakar idi…Dostlarına sürekli içtenlikle bağlı olduğu üzere kendisi de onlardan vefakarlık görünce memnuniyetini tabir ederdi. Fakat İslam’ın aleyhine çalışanlara karşı kızgınlığını her fırsatta belirli ederdi. Müslümanlar dünyanın neresinde muzaffer olursa sevinir, onların muvaffakiyetleri için dualar ederdi. Bu sebeple bütün Müslümanların güç birliği yapmalarını ister, Müslüman gençlerin görüşüp tanışmalarını arzulardı. O yüzden birtakım öğrencilerini yurtdışına gönderir ve onların ilim adamı olmalarından çok haz alırdı. Ülkemizde İslam ülkeleriyle ilgili her toplantıda onu bulurdunuz. O adeta İslam ülkelerinin fahri bir konsolosu idi. Müslümanların birbirleriyle çekişip didişmeleri onun en çok rahatsızlık duyduğu hallerdendi.
Hayatı büsbütün ilme ve öğretmeye aitti. Kendisine maddi ve siyasi birçok teklifler gelmiştir. Onların hiçbirini kabul etmemiş, elinin zıddıyla itmiştir. 1958 yılında Mısır’dan döndükten sonra Fatih Camisi’nde talebe okutmuştur. Diyebiliriz ki dünyada zevk aldığı tek şey talebe okutmaktır… Mesela, 1976-1977 yıllarında İlim Yayma Yurdu’nda kalıyorduk. Hocamız sabah saat 09.00’da gelirdi. “Nerede bizim bu talebeler?” diye bizi uyandırırdı. Zira geceleyin bir yere gitmiştik. Ya miting vardı ya da bir şey olmuştu o gün. Gelirdi o dersi kesinlikle işlerdi. Bazen beni yerine vekil bırakırdı. Hayatı baştan sona dersti.
Hocamızın en büyük vasfı, çok samimi ve muhlis bir kimse olmasıdır. Kuran’a, İslam’a, Resulullah’a (s.a.) elbet, odunsuz, beklentisiz bir biçimde kendini teslim etmiş olması onun en değerli özelliğidir. Yani bundan kimsenin en ufak bir kuşkusu yoktur. Tek gayesi Allah’ın isteğini elde etmektir. Kimseden fiyat almaz. Bunları karşılıksız, Allah yolunda yapar. İslama kendisini tam manasıyla vermiş bir insandır. Bir de hocamız tüm dünyada İslam kardeşliği konusunda çok toplumsaldır. Yani İslam dünyasında olup biten her şeyi takip eder. Çok geniş formda dost etrafı vardır. Bu halde İslam’a elbet teslim olmuş bir hocadır. Biz, Emin Hocamızdan şunu gördük: Bizleri, talebelerini, kendi evlatlarından ayırt etmezdi. Bir kısmı için kitap temini, yurt temini, aile kurması noktasında çok iyi hizmetlerde bulunmuştur. Bir baba üzere sürekli talebesiyle alakadar olmuştur.
Hocaefendi, tanıdıklarıyla kaynaşmasını, bağlantısını koparmamıştır. Yumuşak ahlakıyla, çok sabırlı olmasıyla, nezaketi ile kendini göstermiş bir hocamızdır. Hocaefendi iki binden fazla talebe değil, iki binden fazla “hoca” yetiştirmiştir. Yetiştirdiği hocaların tamamı İslami ilimlerde ya da İslami hizmetlerdedir. Siyasete ve ticarete atılan talebelerinde de hizmet aşkı ön plandadır. Hocamız aşırılığı, acizliği, bağnazlığı reddetmiş, sürekli orta yolu temsil etmiştir. Kendisine özel, radikal ve marjinal hiçbir görüşü olmamış, Hanefi mezhebinin üyesi olmakla iftihar etmiş, Osmanlıların edep ve vakarını örnek almıştır.
Çok saygıdeğer M. Emin Saraç Hocam, İslam davasının zahmetini çekmiş bir ailenin evladıdır. En kıymetli özelliklerinden biri, Fatih Camii’nde Osmanlı periyodundan bu yana devam eden mescitlerdeki ilmi ders geleneğini 50 yıldan fazla bir vakittir devam ettirmiş olmasıdır. Değerli hocamızın, evvelkilerin geleneğine sadakati herkesçe malumdur. Onun asılsızlık karşısında yiğit duruşu, alimlerin yanında mütevazı oturuşu; küfre karşı çatık kaşlı, Hadis-i Şerif okurken gözü yaşlı hali gözümün önünden hiç gitmez. M. Emin Saraç Hocam, İslam dünyasındaki değerli alimlerle daima irtibat hâlinde olmuş; ilmi, makam ve mevkiye, paraya ve pula tahvil etmeyi hiç düşünmemiş, ilmin ve alimin prestijini şahsında daima korumuştur.
Şeyh Saraç ile dostluğum eskilere dayanır. (Şeyh beyefendi manasındadır burada.) 1950’lerde o Ezher’de Şeriat Fakültesi’nde, ben de Usuli’d-Dîn Fakültesi’nde talebeydim. Birinci kere orada tanıştık. 1967’de İstanbul’u ziyaret ettiğimde, onunla yine bir ortaya geldik. Beni çok âlâ karşıladı ve ağırladı. Birçok alimle ve Türkiye’nin önde gelen isimleriyle beni tanıştırdı. Dünya Müslüman Alimler Birliği’ni kurduğumuzda, Türk alimlerinden birliğimize birinci katılan, unsur ve hedeflerimize birinci muvafakat gösteren Pir Emin Saraç’tı. İslam’a davet ve Müslümanların sorunlarıyla ilgili konularda en önde o görünürdü… Pir Saraç, yedi yıl boyunca emek vererek iki öbür şahısla birlikte Fi Zilali’l Kur’an (8) Kuran’ın Gölgesinde tefsirini Türkçeye çevirmişti. Bu da unutulmaması, hayırla anılması gereken bir öteki hoş hizmetiydi.
Emin Saraç’a Allah rahmet etsin. O, kendini Rabbine adayan, Peygamberlik kandilinden beslenip kendisi de ışıklı bir kandil olan Rabbani (kendini olanca gücüyle Allah’a adayan) bir alimdi. Hem ilim sahibiydi hem de bu ilmi hakkıyla kendinden sonrakilere aktarmıştı. Hem edep timsaliydi hem de talebelerini edep timsali yetiştirmişti. Hem ilim yolcusuydu hem de ilim yolundakilerin yardımcısıydı. Günün ortasındaki kuşluk güneşi üzereydi.
Hocamız, yaptıklarıyla tam da isminin hakkını vermiş hatta aşmıştı: O, Allah’ın dininde emin (güvenilir) idi ve Allah’ın kulları için ışıklı bir kandil (aydınlatıcı) idi, ışığıyla Allah’ın isteğinin yollarını göstermişti. Onun, Rabbine karşı ihlasının en besbelli göstergesi, yetiştirdiği talebelerin hoca olup üniversite kürsülerinde ve daha birçok yerde hoş makamlara geldiğini Rabbinin göz aydınlığı olarak ona göstermesidir. Tüm bunlar onun sessiz, sedasız yürüttüğü büyük uğraşın meyveleridir.
Kendisi, imam hatip yıllarımızda hocamızdı. Dünyevi menfaatlerden beri gözü gönlü tok halde Fatih Camisi’nde çok alçakgönüllülükle Kütüb-i Sitte (9) okutur ve Kuran-ı Kerim’i tefsir ederdi. Davranışı ve kelamlarıyla, ilim ve irfanıyla din adamlarına örnek olacak bir fazilet sergilerdi.
Bir insan tahayyül hayal edin: Necmeddin Erbakan’ı, Seyyid Kutub’u, Hasan el-Benna’yı, Yusuf el Karadavî’yi, Mahmud Sami Ramazanoğlu’nu, Hace Musa Topbaş’ı, Ebu’l Hasen en-Nedvî’yi, Ebu’l A’lâ Mevdudî’yi, Muhammed Hamidullah’ı, Mehmed Akif’i, Mustafa Sabri Efendi’yi, Zahidu’l Kevserî’yi, Gönenli Mehmed Efendi’yi, Abdurrahman Gürses’i, Abdul- fettah Ebu Gudde’yi, Elmalılı Hamdi Efendi’yi, Mehmed Zahid Kotku’yu ve daha birçok zatı kendi karakterinde eritmiş. Hepsinden aldıklarıyla Türkiye koşullarına uyumlu bir karışım meydana getirmiş. Kimseyi dışlayıp yok saymamış. Kusurlu gördüğü yerleri de tekrar İslam edebi çerçevesinde ve kardeşlik hukukuna uygun bir halde söz etmiş. İşte Emin Saraç Hoca, tam olarak böyleydi. Bilhassa bugün ilim talebelerinin kendisinin hayatından alacağı en büyük derslerden biri, kanaatimce budur. Gerisinden yüz binlerin içtenlikle hayır duası etmesi ve Müslüman topluluğun her rengini musalla taşının önünde birleştirebilmesi de tekrar tıpkı sebeplerdendir.
“Hocamızın şu kelamını bütün arkadaşlar hatırlarlar: “Ben her gün Fatih Camii’nde ders yaptığım yere gelip oturacak, kitabımı açıp dersimi yapacağım. Öğrenci olmasa dahi benim inancım odur ki bu derse katılanlar var. Hamdolsun hiç talebesiz de kalmadım.” Bu ilim yolunda gösterilebilecek fevkalade bir azim ve inançtır.” Babamdan dinlemiştim. Merhum Hacı İslam Efendi dedem de ülkeye döndükten sonra, alfabenin değişmiş olmasına, diplomasının geçersiz sayılmasına karşın her gün, her sabah güya talebeleri gelecekmiş üzere kalkıp dersine hazırlanmış ve bunun Rabbine bir borcu olduğunu belirtmiştir.
Hocam ders kitaplarını seçerken Osmanlı medreselerindeki ders kitaplarını ve kolaydan zora yanlışsız onların okunuş sırasını takip ederdi. Mesela, Fıkıh derslerinde evvel Nuru’l Izah (10) sonra sıra ile Meraki’l Felah (10), Mülteka (10), El-İhtiyâr (10) ve El-Hidaye (10) okunmasını dilek eder ve o denli yapardı. Hocamız ders vaktinde ders mahallinde bulunmaya çok dikkat eder, çok kıymetli bir sebep olmadıkça kesinlikle derse gelirdi. Yerine oturunca da “Oh, cennet bahçesine geldik” diyerek ilim meclisinin ne kadar mübarek bir meclis olduğunu böylelikle hazır bulunanlara telkin etmiş olurdu.
Nureddin Yıldız Hocadan; … Bir yarım asır öncesine gitti, Mustafa Sabri Efendi’yle Zahid el-Kevserî ile buluştu. Her derste, bir saatlik dersi, üç saatte bitirdiğimiz oluyordu. Bizim o günkü tuttuğumuz notlar, yaşamadığımız bir tarihin içindeymiş üzere bize bilgi kazandırdı. Bir kere hadis nakleden (ravi) olarak dokümana dayanan birisi Hocaefendi, öykü anlatmıyordu yani. Şahsen yaşadığı, gördüğü hocalarının ve onların anılarını anlatıyordu …Çok seferler demişizdir elimize bir kayıt aygıtı alalım, gidelim Hocaefendi’yle şöyle bir uzun konuşalım. Ancak Hocaefendi oburunu anlatacaksa konuşuyordu. Kendinden başlamıyordu hiçbir vakit. Ben bu türlü tespit ettim. Yani Hocaefendi’yle doğal bir hatırat, bu türlü anne babasından başlayıp konuşmak mümkün olmadı. Ben bu türlü çok âlâ bir muhabbet kurduğumuzu düşündüğüm vakit hocam çabucak lafı değiştiriyordu. Kendisi eksenli bir hayat anlatımı, Hocamın kabul etmediği bir şeydi. Mustafa Sabri Efendi’yi mi anlattıracaksın? Tamam, akşama kadar seninle beraberdi. Kendisi eksenli olacaksa konuşmayı devam ettirmiyordu. Hatta bir defasında Yalova’da bir ziyaretten dönüyorduk. Gemide, “Hocam, bu hocaefendilerle alakalı dinlediğimiz şeyleri sizinle alakalı olarak da dinlememiz lazım.” dedim. Şöyle yavaşça elinin içiyle dizime vurdu. “Yani ahirette konuşulacak şeyleri de mi artık konuşturacaksın?” dedi.
Ahmet Hamdi Yıldırım, Bir Ecdad Yadigarı Hocaefendi; … Kendisini yetiştiren hocaların, özellikle Ali Haydar Efendi’nin hocam üstünde çok büyük tesirleri olmuştur. Ali Haydar Efendi merhumdan uzun yıllar ders okumuş hocamız. Bir kezinde merhumla bir anısını anlatmıştı bize. Fatih Camii’nde merdivenlerden çıkarken Ali Haydar Efendi, Emin Hocamızı durdurmuş: “Bak oğlum Emin” demiş, “Biz medreseye tahsil için girdiğimizde okuyalım, büyük adam olalım, padişahın sağ tarafında makam sahibi olalım niyetiyle girerdik.” Zira medreseye giren en son şeyhülislamlığa kadar ulaşabiliyor. O periyot her medrese talebesinin hayalinde şeyhülislam olmak vardı. Ali Haydar Efendi: “İşte bu niyet yüzünden, bizim ilim tahsilimizde Allah isteği sizdeki kadar net değildir evladım. Siz ilim okumanın yasaklandığı, alim olsan geleceğinin, maaşının, dünyevi prestijinin olmadığı vakitlerde okuduğunuz için hem Allah isteği hem de cennet talebinde daha katıksız ve berraksınız.” demiş.
Biz hocamdan, kendisinden daha fazla onun hocalarıyla yaşadığı anılardan istifade ederek dolaylı bir eğitim aldığımızı düşünüyorum. Aslında hocamız kendinden bahsetmekten hoşlanmazdı. Hocalarını ve onlarla olan anılarını anlatmayı severdi. Allah çok rahmet eylesin. Birçok kimseyle tanışıklığı vardı. İslam dünyasının çabucak her yerindeki kanaat başkanlarıyla bir bağlantısı vardı. İşte Yemen’de, Abdulmecid Zindanî, Hindistan’da Ebu’l Hasen en-Nedvî, Suriyeli fakat o periyotta Suudi Arabistan’da yaşayan Abdulfettah Ebu Gudde hocaefendiler, Hocamızla yakından görüşen kimselerdi. Türkiye’ye geldiklerinde kesinlikle surette hocamla günleri geçerdi.
Bitirme evrakı (icazet) vermiş olan ders veren hoca (müderris) demektir ki bir icazet taban 15 senede verilir. Hocaefendi “Nesara” (İslami tedrisatın birinci kitabı olan ‘Emsile’de çekimi yapılan fiil) ile başlar, derse devam eder, “Şerhi akaid” bittikten sonra icazet verir. En kısa vakit olarak Mustafa Sabri Efendi 12 senede icazet vermiştir. İcazet alan (mücaz) 51 talebenin merasimi 1321 yılında, Fatih Camii Şerifinde yapılmıştır. Onun bu talebelerinin en sonuncusu Niksar Müftüsü Said Efendidir, ondan çok bilgi edinmiştim.
Mücaz (icazetli) dersiamları ikinci katman olarak düşünürlerdi. Zira bir alim icazet aldıktan sonra ders verip öğrenci yetiştirmediyse, icazet vermediyse onun fetvasıyla amel edilmeyecek kadar zayıf görürlerdi. Onlar ikinci katman âlimlerdi, ta ki ortadan vakit geçip de ilimleri artıncaya kadar. Zira ilim vakitle tekevvün eder. Ali Haydar Efendi Hocamız, Kudurî’den “rehin bahsini” çok hoş, inceden inceye anlatmıştı, baktı bana ve dedi ki: “Sen artık bu adam bu sıkıntıları bu ibarelerden nasıl çıkardı dersin, biz de sizin üzereyken bu türlü düşünürdük, hatta Fatih Camii’nde bu dersleri okuttuğum vakit bugün anladığım kadar derin ve detaylı anlayamıyordum. İlim vakitle oluşur.”
Ali Haydar Efendi şu kelamı her vakit söylemiştir, “Ben 6 yaşındayken okumaya başladım, okumaya da çok hırslıyım, o günden beri günüm geçmemiştir ki beş altı saat derse bakmayayım kitap okumayayım. Buna karşın her gün bir bilmediğimi keşfediyorum, her gün görüyorum, bu cehalet bitmeyen bir şeymiş.” O cehaletten bahseder, etrafına gelen insanları devamlı surette okumaya teşvik ederdi. Huzuruna gelen hocaefendilere sualler sorar bilemedikleri vakit: “Niye mütalaanızı zayıf tutuyorsunuz, niye okumuyorsunuz?” diye serzenişte bulunurdu. Ancak bunu pek hoş yapardı. Geçenlerde yaşlı bir zat olan Mehmed Ali Bey’i ziyaret etmiştim, dedi ki: Ben Onun meclisine gittiğim vakit hocalara o denli sert konuşurdu ki adeta kendi çocukları üzere, “Niye okumuyorsunuz, niçin çaba etmiyorsunuz?” diye. Doğal ki onlara bu türlü hitap ederken onun neyi kastettiğini onlar da pek yeterli biliyorlardı. Hatta Ömer Nasuhi Efendiyle nasıl konuştuklarını bilirim, “Ömer Efendi evladım, Ömer Efendi evladım” deyişini çok güzel hatırlıyorum. Zira onun “Heyeti Telifiyye”de (uzlaştırma kurulu) reis olduğu periyotta Ömer Nasuhi Efendi Kalem-i mahsusu yani başkâtibi olarak çalışıyorlardı. Ali Haydar Efendi hocamızın başkanlığındaki heyet, Mecelle-i Ahkam-i Adliye’yi (Osmanlı’da borçlar, eşya ve yargılama hukuku temellerini içeren kanun) tamamlama ve düzenleme üzerine çalışıyordu. Çok üzülürdü: “o zenginliğimizi ne ettiler, nerde kaybettiler, o vakit çok şeyler ortaya koymuştuk, ne oldu o birikim” kaygısı.
Bir keresinde, hangi yıldı bilemiyorum memleketten döndükten sonra tekrar derse gittim, “Hocam derse başlayacak mıyız?” diye sordum, ellerini şöyle yana açaraktan, “Halimi görüyorsun ya, artık çok yaşlandım nefesim yetmiyor, bu sene ders okuyamayacağız.” dedi, ben de boynumu büktüm, yanıt vermedim, döndüm. Sonraki gün, bugünkü üzere hatırlarım, Üçbaş Medresesi’nde minarenin tabanındaki birinci kapıdır bizim odamız. Hocamızın hanımı annemiz sabahın saat sekizinde kapıyı çaldı, “Efendi baban seni çağırıyor.” dedi. “Ne vakit geleyim?” deyince “Her vakit geldiğiniz üzere öğle namazında gelirsiniz.” dedi. Gittim. Hocamız, “Dün akşamdan beri uyuyamadım.” dedi. Ellerini dizlerine vurarak “uyuyamadım” diyordu “Ben nasıl ilime yönlenmek isteyen bir kimseyi geri çevirdim, bu nefes bu vücutta var iken nasıl talib-i ilmi reddettim.” diye üzülüyor ve “Her kim ki kendisine bildiği bir sıkıntı sorulur da yanıt vermekten çekinirse Allah Teâla ona kıyamet günü ateşten bir gem vurur”, hadisini okuyor, hüznünü belirtiyordu. “Hadi derse başlayacağız ve bu nefes bu vücutta varken derse devam edeceğiz, ne kadar nefesimiz varsa bu yolda sarf edilecektir.” demişti. Allah şahittir, tek bireye ders okuturken elli bireye, yüz bireye ders okutur üzere dikkat ve itina gösterirdi. Bu bize bir örnektir. Biz bu hayata bir daha gelecek değiliz, ilim yolunda olan kimseler hep bildiklerini sarf etmekle mükelleftirler, yoksa Allah’tan çok büyük azar alırlar. Bizim en büyük görevimiz ilmi yaymaktır, kainatın nizamı eğitim problemi üzerine bina edilmiştir. Kitabullah’ın Sünnet-i (Allah’ın, cihan, insan ve öteki tüm canlılar için geçerli kıldığı kanunları), Resulullah’ın (peygamberimizin) bildirdiklerinin yayılması, bunları bilen, okuyan kimselerin bu konuda uğraş göstermesiyle mümkündür. Milletimizi ikaz etmek, onlara kutsal emaneti ulaştırmak zaruriliği vardır, bundan ötürü herkesin kendi görevini bilmesi, okutmaya çalışması lazımdır.
İlim dendiği vakit aklımıza gelen birinci şey Allah’ın sıfatlarından birisinin “Alim” olduğudur. Kuran-ı Kerim’in bize öğrettiği doksan dokuz sıfatın her biriyle mütehallik ahlaklanmış olmamız için bize haddi hesabı olmayan teşvikler vardır. İşte o tergib edilen sıfatlardan birisi de ilimdir… İnsanın bilmediğini bilmesi lazımdır. Bu çok hoş bir vasıftır. Bilmediğini bilmiyor ve kendisini de çok bilen sanıyor ve diğerinin kelamlarını de göz önüne almıyor, kendisinin bildiklerini her şeyin üzerinde zannediyorsa, bu da yüz karasıdır…
Bu yola adım atmak için evvela ilmin de temeli olan Arapçayı yeterli bileceğiz. Artık bütün ilimlerimizi, fikirlerimizi Türkçe yazdık. Arapça bilmeyişimiz bu memleketin bilgisizliğinin biraz daha artmasına sebep olmuştur. Hayır, o denli değil Arapçayı bileceğiz, gramerini bileceğiz… İlmin iki vasfı vardır efendim: Bir kesbi (okuyarak öğrenmek), bir de vehbi (ilham yoluyla öğrenmek). Kesbi tarafı, hocaefendilerden aldığınız kelamları yeterlice ezberleyerek öğrenmeniz; vehbi tarafı ise: “Bildiğiniz ile amel ederseniz Allah bilmediklerinizi de armağan eder. İttika sahibi (Rabbe duyulan saygı) olursanız Allah size öğretir,” buyruğunun sırrında batındır. Bilmek her şey değil demek hocam. Sırf ilimle arzulanan gayeye ulaşamıyoruz yani. Öğrencilerimizi takva (Allahın (cc) buyruklarına uyup yasakladıklarından kaçınmak) üzerine yetiştirmemiz, ibadetle, itaatle donatmamız mecburiliği vardır.
Bu formda başlarsa o ilimler güzel olur. Bakınız, eskilerimiz bir taraftan sarf-nahiv ile meşgul olurken talebelere bir taraftan da hoş ahlaklı olmaları için bir ders okuturlarmış. Buna ikindi dersi ya da koltuk dersi olarak isim verirlerdi. Tarikat-ı Muhammediyye (11), Ta’limu’l Müteallim (11) okutulurdu. Niye? Öğrencinin ahlakı hoş olsun diye. Bu kubbenin altında yetişen ve kendini buraya vakfeden hocalarımızdan biri olan Hüsrev Efendi Hocamız kaygısı ki, Tarikat-ı Muhammediyye’yi on bir kere okuttum. Artık var mı bu türlü ders okutan bir yer, ahlak hoş olsun diye bir ders bizim ilahiyatlarımızda okunuyor mu, yok. Hele peygamberin hadislerini ihmal etmek, ona hürmet göstermemek felaketlerin en büyüklerindendir. Peygamberimizin sünnetini reddettikten sonra Ayet-i Kerime anlaşılmaz hale geliyor. O vakit da Ayet-i Kerimeleri kendi bozuk ve eksik olan fikirleri ile anlaşılmaz bir hale getiriyorlar.
Muhterem hocam, makul bir yaşa ulaştığında anne baba tarafından çocuğa birtakım sorumluluklar verildiği malumdur. Bu halde çocuk her geçen gün biraz daha büyür ve toplumda kendi ayakları üstünde durabilecek düzeye ulaşır. İlim talebesi için de bu türlü bir yol izlenebilir mi? Öğrenirken öğreten bir talebe düşünebilir miyiz?
Bir öteki konu daha vardı. Onu sonradan kötülemeye başladılar lakin onun da manası vardır. Üç aylar geldiği vakit tatil yapılır, Ramazan ayı girdi mi ders devam etmez. Biz Mısır’a gittiğimiz vakit Ezher’de yöntem öyleydi. Ramazan ayında ders tatil olur. Talebe tatbikata çıkar halk ortasına dağılır; hafız ise mukabele okur, imamlık yapar; hafız değilse vaaz eder. O vaazı veren hoca olacak talebeleri, halk o çağdan tanır. Hem halk onların hem de onlar halkın meziyetlerinden haberdar olurdu. Bunlar ileride halkın gönlünde yetişmiş hocaefendiler olur. Biz yurtlarda orada burada çocukları kendi hallerine bırakıyoruz, hazır yiyip içiyorlar. Lakin o özelliklerde bir insan yetiştiremiyoruz.
Muhterem hocam, günümüzde bir ilim yolcusu için karşılaşılan sorunlardan biri tahminen de en mühimi iktisadi düşüncelerdir. Hocam, evvelki alimlerimiz bu tehlikeli yolun önünü nasıl kesmişler sanki? Hayatlarını yalnızca okumaya mı adamışlardı?
Eskiden bir adap vardı efendim. Hocanın diğerine muhtaç olmadan yetişmesi, kanaatle yaşaması için birtakım sanatlarla meşgul olurdu. Hatta babam bana cilt yapmayı öğretmişti. O vakitler teclit yani kitap ciltleme bir sanattı. Sonra efendim saatçi olmak da bir sanattı. Hasan el-Benna’nın babası (Ahmed es-Saatî) hem büyük bir hadis alimi hem de saatçiydi. Böylecegeçimini sağlardı. Yemen’in San’a kentinde Abdülmecid Zindani’nin kurduğu bir medrese vardı, ismi Medresetu’l İman’dı. Burada okuttuğu talebelere hem icazet veriyor ve bunların her birisine bir sanat öğretiyordu. Bunlar oradan ayrıldıktan sonra geçimini temin edecek ve okutacak. Ancak gelin görün ki burasıyla da uğraştılar. İslam dünyasında hiçbir memleket yok ki onların ders programına müdahale edilmesin.
O da çok salih bir insandı, Allah için. Bacanağımın babasıdır kendisi oradan da tanırım. Tüccardı ancak o denli bir tüccardı ki Beylerbeyi’nde oturduğu iki katlı çok hoş konutunu bırakıp Fatih’te bir mesken kiralamıştı, yalnızca Fatih Camii cemaati olacağım diye. İmamın ardında namaz kılardı. Allah rahmet eylesin.
Evet, Mustafa Doğan Beyefendi Sirkeci Konya Lezzet Lokantası’nın sahibi. İlim Yayma Cemiyeti’nin toplantıları, şimdi kendi merkezi yokken onun lokantasının üstünde yapılırdı. Sonraları İbnu’l Emin Mahmud Kemal Bey’in konağına geçti. M. Emin Saraç Hocaefendi ile Son Evre Alimlerimiz her kezinde değişik koku veren bir çiçek üzereydiler adeta, Rabbim rahmetiyle muamele etsin hepimize… Amin. Tavsiyem kitabı edinip okumanız. Çünkü ben kimi tabirleri ve sözcükleri güncelleştirdim ve akışı bozma değerine kısalttım. Lakin okuduğunuzda o günleri yaşayacak ve yakinen bileceksiniz, ve Selam.