Nöbetçi Eczaneler
Ben büyürken evcil hayvanlarım kedi ya da köpek değildi. Benim etrafımda filler vardı.
Yazar Rudyard Kipling’in Orman Kitabı’ndaki kurtlar tarafından büyütülen ünlü kurgu karakter Mowgli üzere, benim çocukluğumda da hayvanlar yeri doldurulamaz bir rol oynadılar.
Fillere sarılarak, onlarla konuşarak, yedikleri meyveleri paylaşarak ve hatta bu dev hayvanlardan bir şeyler öğrenerek büyüdüm.
Daha yedi yaşındayken, tıpkı Mowgli’nin hayvan dostları kara panter Bagheera yahut ayı Baloo’ya bindiği üzere, gün batımında günlük banyolarını bitiren fillerin üzerinde meskene dönerdim.
Fil benim için bir hayvandan daha fazlasıydı. Onlarla ortamızda özel bir bağ vardı.
Güney Sri Lanka’da bir kasaba olan Ratnapura’da yaşayan ailem, 22 milyon nüfuslu ülkede evcil fil sürüsüne sahip birkaç aileden biriydi.
Büyükbabamın beslediği küme, ikisi dişi, üçü erkek toplam beş filden oluşuyordu. Sürünün gururu ise Ekadantha isimli fildi ve onun uzun bir fildişi vardı.
Fillerde uzun diş, Güney Asya’da epeyce kıymetlidir ve kültürel açıdan da değerlidir. Zira tüm erkek Asya fillerinin dişi çıkmıyor. Bu oran örneğin Sri Lanka’da sadece yüzde 2 civarında.
Sürünün gözdesi olmasına rağmen ben birinci başlarda Ekadantha’ya ilgi duymadım. Daha genç bir dişi fil olan ve tartışmasız favorim Manike’nin sırtından inmiyordum.
‘Manike’ ismi, bedelli yahut hürmet duyulan bir bayanı söz eder.
Fil Banyosu
Filler her akşam konutumun yakınındaki ırmakta günlük banyolarını yapardı ve büyükbabam da beni izlemem için oraya götürürdü.
Yaşım ilerledikçe oraya sırf filleri izlemeye değil, tıpkı vakitte fil bakıcılarına göz kulak olmaya gitmeye başladım. Onları incitmediklerinden emin olmam gerekiyordu.
Favorim Manike uzanırken, bakıcısı ona su serper ve bedenini bir hindistan cevizi kabuğuyla fırçalardı.
İlk suyu atmadan evvel de hayvana olan hürmetini göstermek için iki elini dua edercesine birleştirdi.
Bakıcısı Premarathna kısa uzunluklu, orta yaşlı, bıyıklı ve ön dişi eksik bir adamdı. Manike bir kaza sonucu onu tekmelemişti.
Premarathna sopasını neredeyse hiç kullanmazdı. Filleri kaldırmak ya da yürütmek için söylenen “Daha” sözünü nazikçe seslenirdi.
Manike ise inatçı bir formda onu görmezden gelirdi.
Premarathna otorite sağlayamadığı Manike’ye verdiği buyrukların dozunu giderek artırmaya başladı.
Bakıcı adam kızıyormuş üzere yapar, güya ona vurmak istiyormuş üzere teatral bir formda bir sopa arardı.
“Bunu bir daha söylemeyeceğim. Allah aşkına… Bu fil sağır mı oldu?” yalvarırdı.
Buna rağmen onu asla incitmeyeceğinden adım üzere emindim. En azından benim önümde değil.
Nehir kıyısındaki bir kayanın üzerinde oturarak, bu tiyatroyu izlemek, günlük rutinimin bir modülü haline geldi.
Yaklaşık 15 dakika süren çığlık ve bağırışlardan sonra, Manike nihayet hizaya gelir, ayağa kalkar ve konuta dönmeden evvel şakacı bir formda bedeninin her yerine hortumuyla su sıçratırdı.
Sonra ben devreye girer ve kibarca “Manike, elini ver bana” derdim.
Ön bacağını nazikçe kaldırırdı ve onu meskene götürmek için üzerine tırmanmama müsaade verirdi.
Vücudu ıslak olmasına karşın, meskene varana kadar kıyafetlerimin kuruyacağını bildiğim için ona bu halde binerdim.
Şunu da net hatırlıyorum. Bu seyahatte bazen filin sırt kısmındaki tüyleri bazen pantolonumu deler ve bacağıma batardı.
Beni bu yolda görenler, sık sık “Bir çocuk file biniyor” şaşkınlığına kapılırdı.
Eve vardığımızda, bu sefer ben sormadan, Manike ön bacağını tekrar kaldırır ve aşağı inmeme müsaade verirdi.
Statü sembolü
Filler, Sri Lanka’nın zenginleri için epeyce görünür bir seçkinlik sembolüydü.
Bu itibarlı pozisyonun yanı sıra, çalıştırılmak yahut Budist merasimlerinde uzunluk göstermek için de kullanıldılar.
1970 yılında Sri Lanka’da yapılan sayım, tutsak halde 532 fil olduğunu tespit etti. Onların sahibi pozisyonunda da 378 kişi vardı.
Ama bugün Sri Lanka’da sadece 47 şahsa, 97 evcil fil bulunuyor.
Sri Lanka’daki birçok çocuk üzere ben de en sevdiğim ay olan Nisan’ın gelişini hevesle beklerdim.
Bu, Hindu Yeni Yılı’nın kutlandığı ve okulların uzun tatile girdiği bir vakittir.
Yaşıtlarımın birçok yeni giysiler ve ikramlar için heyecanlanırken, ben odunculuk bölgelerindeki çalışmalarından dönen fillerin yolunu gözlerdim.
Yılbaşı kutlamaları sırasında kesim alanları süreksiz olarak kapanıyordu ve filler meskenlerine yürüyerek dönüyorlardı. Bu dönüşler bazenhaftalar alıyordu.
Zincirli yaşam
Evcil filler ekseriyetle tüm hayatlarını zincirlerle geçirmek zorunda kalırlar.
Sri Lanka’da, fillerin geçmiş ömürlerinde insan olduklarına ve fil sahiplerine borçlu olduklarına inanılır. Bu borcu çalışarak ödemeleri gerektiğine dair bir inanç vardır.
Doksanlı yılların başında Sri Lanka’nın büyük ölçekli kereste sanayisinin sona ermesiyle, evcil fillerden elde edilen gelir ortadan kalktı. Lakin bu sıralarda fillerimizden üçünün “borçları” şimdi tamamlanmamıştı.
Henüz beş yaşında olmama karşın uzun dişli Ekadantha’nın öldüğü günü hala hatırlıyorum.
Aylarca tedavi gören hasta fil kurtarılamadı. Art bahçemize defnedildi.
Fillerin gelişi, ayak bileklerindeki zincirlerin şıngırdaması ve boyunlarına asılı çanların sesiyle bariz olmaya başlardı.
Eve yaklaştıkça fillerin adımları hızlanır, zincirlerin ve zillerin şıngırtısı daha da yükselirdi.
Geri dönen filler, ana kapıda muz, şeker kamışı çubukları, deniz tuzu ile karşılanırdı.
Hortumlarını meskenin içine uzatırlar ve bu dev uzantının en ucundaki parmak misyonu gören çıkıntıyı “Daha fazla abur cubur yok mu?” der üzere sallarlardı.
Asya fillerinin küçük objeleri tutmak için bir parmağı varken, Afrika fillerinin iki parmağı vardır.
Manike her vakit bana hakikat yaklaşır ve ödül yiyeceği aldığında da sevinçle kulaklarını yavaşça çırpardı.
Fil dışkısının ve idrarının kokusu benim tatilimin başlangıcını sembolize ediyordu.
Filler, ağaç kesim alanlarına geri dönmeden evvel art bahçedeki ahırda birkaç hafta dinlenirlerdi.
Güvende oldukları yerde saatlerce uzanıp saatlerce horlayarak uyurlardı.
Bu derin ve ritmik gürültüyü, büyük kulaklarının yavaşça çırpılmasıyla birlikte, çok rahatlatıcı bulurdum.
Evcil filler, yiyeceklerini ağzından hareket ettirirken de hışırtı üzere bir ses çıkarırlar.
Ben, bilhassa karanlıkta bu senfoniyi dinlemekten büyük keyif alırdım.
Mehtaplı gecelerde, filin baş bölgesindeki kıvrımları da uzaktan seçebiliyordum. Yalnız olmadığımı biliyordum.
Para için sürmek
Kereste depolarındaki ağır taşıma işinin yerini kısa müddette yeni bir iş kolu aldı. Doksanlı yılların sonunda yabancı turistleri gezdirmek için düzenlenen fil safarilerinde patlama yaşıyordu.
Manike, evimden yaklaşık 200 km uzaklıktaki Sri Lanka’nın kuzeyindeki bir tatil beldesi olan Habarana’ya gönderildiğinde sekizinci sınıfta okuyordum.
O vakte kadar hiç kamyona binmemişti.
Bakıcısı Premaratna ona kamyona binmesi için bağırdı.
Ama bu sefer onu duymuyormuş üzere yapmıyordu zira çok korkmuştu. Tekrar tekrar idrar yapıyor ve dışkılıyordu. Bu gerilim göstergesiydi.
İlk başta ön ayaklarını kamyona dayadı fakat inatla kamyona tırmanmayı reddetti. Art ayaklarını daima yerde tuttu.
Onu kamyona bindirme eforu saatler sürdü ve bu sırada gösteriyi izlemek için yol kenarına büyük bir kalabalık toplanmıştı.
Manike kamyonla götürülürken, büsbütün gözden kaybolana kadar uzaktan izlediğimi hatırlıyorum.
Perişan haldeydim zira çok uzağa götürülüyordu.
Kendi kendime, “Yakında görüşürüz, Manike,” diye fısıldadım.
Son yıllar
Yılda bir yahut iki kere Manike’yi görmeye giderdik. Her Nisan ayında da artık kamyonla seyahat etmeye alışmış olarak birkaç haftalığına konutuna dönerdi.
Manike 60 yaşına yaklaşıyordu fakat bir fil için emeklilik diye bir şey yoktur.
Genellikle ölene kadar çalışmaya ve Hindu ayinleri üzere kültürel faaliyetlere katılmaya devam ederler.
Ama babam sonunda Manike’yi konuta getirmeye karar verdi ve bakımı maliyetli olmasına karşın onu tekrar işe göndermedik.
2006 yılının sonlarına gerçek, kendisi için bol ölçüde hindistan cevizi yaprağı ve öteki yiyeceklerin bulunduğu, konutumuzdan yaklaşık 30 km uzaklıktaki bir çiftliğe gönderildi.
Bunun onun son seyahati olduğunu ne o ne de ben biliyorduk.
Birkaç gün sonra Manike hastalandı ve tedavisi için kimi hazırlıklar yapılırken onu görmeye gittik.
Geniş bir hindistancevizi korusunda yatıyordu.
Manike’nin ayağa kalkacak gücü yoktu, fakat tıpkı bir ödül ararken yaptığı üzere, ‘parmağıyla’ tarafımızı işaret ederek bizi kokladı.
Teselli etmek maksadıyla alnına dokundum.
Hava karardıktan sonra, yakında güzelleşeceğini umarak konuta döndük.
Ertesi sabah telefonda acı haberi aldık.
Cenazesine tek başıma katıldım ve ona hürmetlerimi sundum.
Manike korunun ortasında yüzü beyaz bir bezle örtülü yatarken Budist rahipler son ayini gerçekleştiriyordu.
Bir dönemin sonu
Manike hayatta olduğu sürece benim yol arkadaşım olmuştu.
Ailem beni büyütmek ve eğitimimin masraflarını karşılamak için çok çalışsa da, bunun için ter döken aslında o olmuştu.
Fil kanı taşımıyor olabilirim fakat, bir bakıma, bir fil tarafından büyütülmüş üzere hissediyorum.
Manike ile bu dünyada bir daha asla karşılaşmayacağım lakin Londra’nın hareketli bir sokağından BBC binasına giderken, kırsal kısımdaki çocukluğuma ilişkin anılar sık sık aklıma geliyor.
Manike’nin yüzü bilinçaltımdan güç alarak zihnimde beliriyor ve kalbim tanım edilemez bir suçluluk ve hüzünle doluyor.
Onu çok derinden sevdim, pekala neden onu zincirlerde tuttum?
Manike ile 20 yıl geçirmeme karşın onunla hiç fotoğraf çektirmediğim için çok üzgündüm.
Onu kaybedeceğimi hiç düşünmemiştim.
Keşke onu tekrar görebilseydim; yalnızca fotoğrafını çekmez, onu zincirlerden kurtarır ve özgürce yaşamasına müsaade verirdim.
Son bir kere gözlerine bakıp teşekkür ederdim.
Eğer sahiden mevtten sonra ömür varsa, ona olan borcumu geri ödemeye başlayacağım.
Güle güle Manike.
