Nöbetçi Eczaneler
Tahran’a gidip gelenler bilir, Tahran cadde ve sokaklarında, iş yerlerinin önünde çoğunlukla su sebilleri vardır. Gelip geçenler içsin, Kerbela’da suya hasret şehit edilen Hz. Hüseyin ve yanındaki hane efradı ile bağlıları daima hatırlansın diye. Muhtemelen bu anane İran’ın öteki kentlerde de yaşatılıyordur.
Nüfusun çoğalması, tarım alanlarının genişlemesine, iklim değişikliğinin su kaynaklarını etkilemesine rağmen su kaynaklarının azalması ve kirlenmesi üzere birçok nedenden ötürü dünyada su artık daha da paylaşılamaz hale geldi ve masalarda süren su savaşları cephelere taşınmak üzere.
İran, içerisinde barındırdığı Deşti Lut, Deşti Kevir üzere iki büyük çöl havzası da hesaba katıldığında su açısından güç bir coğrafyadadır. Ayrıyeten, son otuz kırk yıldaki yanlış su siyasetleri ülkeyi büyük felaketin eşiğine getirmiş ülke büyük süratle çölleşmektedir.
İran’ın Afganistan bağlamında su hakkını elde etme gayretlerinde son devirde ve son gerginlik başlamadan evvel birtakım tuhaflıklar göze çarptı.
Mayıs 2023 başlarından itibaren İran medyası İran’ın güneydoğusundaki Sistan ve Belucistan vilayetinde, Afganistan hududundaki su sıkıntısını gündeme getirmeye başladı. Afganistan’ın İran’ın su hakkını vermediğini kaba ve vakit zaman hakarete varan buyurgan bir üslupla dillendirdi.
Bombanın asıl pimini çeken ülkenin Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin su kıtlığından etkilenen Sistan ve Belucistan vilayetine yaptığı ziyaretteki bildirisi oldu. Aslında Reisi’nin elinde güçlü bir diplomasi sistemi ve güçlü enstrümanlar vardı.
Reisi’nin özel elçi ve Dışişleri Bakanı’nı devreye sokmadan buyurgan ve tehditkâr bir lisanla topa girmesi elbet Afganları provoke etmiş olabilir.
Reisi evvelden görülmemiş sert bir üslupla şunları söyledi: “Afgan yöneticiler sözlerimi olağan bir kelam üzere algılamasınlar. Çok ciddiye alsınlar. Afgan yetkililer ve yöneticileri uyarıyorum, Sistan ve Belucistan halkını su hakkını süratli bir formda vermelidirler.
Teknik heyetlerimize süratli halde müsaade etsinler. Teknik heyetlerimiz su kıtlığını doğrularsa yapacak bir şey yok. Ancak su varsa, halkın su hakkını vermeleri gerekir. Halkın su hakkının hiçbir halde zayi olmasına müsaade etmeyiz. Devletin halkın hakkını almada kararlı olduğunu bilmeleri gerekir.”
İran Cumhurbaşkanı’nın üç sefer tekrarladığı “Sözümü çok ciddiye alsınlar” kelamları ve yeniden İran Dışişleri Bakanı’nın tehditkâr iletileri Afganistan idaresindeki Taliban’ı çok öfkelendirmiş olmalı ki çok geçmeden sonda iki ülke askerleri ortasında ölümlü çatışmalar yaşandı.
Şu an yaşanan sessizliğe bakılırsa mevzu iki ülke ortasında hudut karakollarından tekrar masaya indirilmiş olabilir.
İran’ın, elindeki onca enstrümanla masa başında çözebileceği bir su paylaşım problemini medya üzerinden tırmandırması sonuçta Taliban’la çatışma kapılarını açtı.
Afganistan’da başlayan ve ülkenin en uzun ırmağı olan Hilmend Irmağı (Hirmend diye de anılıyor) sularının paylaşımı yeni bir sıkıntı değil. 1973’te periyodunun başbakanları tarafından imzalanmış bir muahede var. Afganistan muahede uyarınca ortalama saniyede 22 m3 su vermeyi kabul ettiği üzere, saniyede 4 m3 suyu da dostluğun bir göstergesi olarak vermeyi kabul ediyor ki bu da İran’a sene de toplamda yaklaşık 820 milyon m3 su verilmesi manasına geliyor.
Buradaki sorun kuraklıktan kaynaklanıyor üzere gözüküyorsa da iki tarafın bunu birbirine bir baskı enstrümanı üzere kullanmak istediği anlaşılıyor.
40 yıllık bir savaş periyodu akabinde Afganistan su dahil kendi alışılmış kaynaklarına sahip çıkıyor. Hudut aşan birçok ırmağı olduğu için Afganistan’ı önümüzdeki yıllarda öteki komşuları ile de olumlu/olumsuz etkileşim içerisinde göreceğiz.
Uzmanlar su sorununun iki ülke ortasında bir savaşa yol açamayacağını söylüyorlar. Şu da var ki, sıkıntının masada çözülememesi durumunda 900 kilometreden fazla olan bu hududun İran için bir yumuşak karına dönüştürülmesi mümkün olabilir.
Netice olarak İran su hakkını alabilmek için havuç ve sopa siyasetini sürdürecektir. Son gerginlik İran’ın daha evvelki Afganistan hükümetleri periyodundaki gizli-açık nüfuzunun azalmaya hatta bitmeye başladığının bir göstergesi üzere gözükmektedir. Tekrar de İran’ın elindeki enstrümanları yabana atmamak gerekir.
Kemal Han Barajı Güney Batı Afganistan’da Nimruz Vilayeti Çar Burçak kasabasında, Hilmend Irmağı üzerinde, Afganistan’ın en büyük hidroelektrik projelerinden biri olarak planlandı. İmali resmen 1974 yılında başladı lakin 1978 Sevr Komünist İhtilali ile Amerikalılar ülkeyi terk edince uzun müddet yarım kaldı. Tam kapasite çalıştığında 9 MW elektrik üretecek ve 175 bin hektar araziyi sulayabilecek kapasitede. Baraj, inşaatına başlandıktan 47 yıl sonra, 24 Mart 2021’de Afganistan Devlet Lideri Eşref Gani tarafından açıldı. Eşref Gani açılış konuşmasında, “Kemal Han’da suların dalgalandığını görmekten ziyadesiyle mutluyum, Afganistan’ın 700 yıllık düşü gerçekleşti” demişti. Hükümetin bilgilerine nazaran baraj bitimine kadar en az 35 sefer akına uğradı ve ataklarda 39 güvenlik vazifelisi hayatını kaybetti.
Abdulcebbar Bahir.
Hindikuş Dağları’ndan kaynaklanan ve 1150 km sonra İran sonunun bulunduğu Sistan ve Beluçistan bölgesine ulaşan Hilmend Nehri’nin sularının paylaşımı ile ilgili 1973 mutabakatı vardır. Afganistan yıllık 860 milyon m3 su vermeyi taahhüt etmiştir.
Afganistan’da 40 yıldır süren savaş yüzünden kimse ilgilenemediği için su sıkıntı edilmiyordu. Bahis birinci kere önemli olarak eski lider Eşref Gani vaktinde gündeme geldi.
Anlaşmada bu ırmak üzerinde baraj yapılması konusunda mutabakat vardı. Bilhassa Kemal Han Barajı üzerinde. Kemal Han Barajı Eşref Gani periyodunda ABD katkıları ile tamamlandı, açılışı yapıldı. Bir taraftan Afganistan sudan kendi hakkını alırken ABD de bunu İran’a bir baskı ögesi olarak kullanmak istiyordu.
İran Cumhurbaşkanı Reisi’nin mevzu ile ilgili sert ve tehditler içeren açıklaması sonrasında Afganistan Başbakanı da karşılık verdi. İran önderinin, olağan olmayan, sert üslupla topa girmesi sonucunda Afgan Hükümeti de net bildiriler verdi. Başbakan Afganistan’ın, muahedenin mütalaası kaidesiyle İran’ın su hakkını tanıdığını açıkladı.
Afgan Hükümeti barajda su olmadığı için veremediklerini söylese de, İran hükümeti elinde fotoğraflar olduğu argümanıyla barajları teknik heyetlerle ziyaret etmek istiyor.
Teknik heyet talebi Afganistan hükümetini kızdırdı ve bunun içişlerine müdahale olduğu halinde sert bir bildiri yayınladı, İran tarafını birlikte oturup muahedeyi tüm boyutları ile görüşmeye ve iklim kurallarını dikkate almaya davet etti. Gerginlik tırmanınca, hudut bölgesinde iki taraf ortasında mevt ve yaralanmalara da yol açan çatışmalar yaşandı.
Çatışmalar üzerine Afgan hükümeti biri yeni oburu atıl iki baraj projesine start verdi.
Bütün bu gelişmeler Afgan hükümetinin kartları açık oynadığını ve bu mevzuda sağlam bir hesaplaşmaya gireceğini gösteriyor. İran tarafı Afgan göçmenler, siyasi ve askeri Taliban muhalifli önderlere mesken sahipliği yapıyor. Ayrıyeten İran’ın Afganistan içerisinde mezhebi uzantısı da var.
Su problemi yüzünden İran ile Afganistan ortasında bir savaş çıkmasını uzak görüyorum. İki tarafın da içinde bulundukları kaideler bu ihtimali çok zayıflatıyor. Elbet hudut çatışmaları bundan sonra da olacaktır. İran, Taliban idaresi altında Afganistan’daki güvenlik siyasetinin evvelki hükümetler periyodundaki üzere olmadığını biliyor. İran bunda daha berbat durumlarda da, 1990’lı yıllarda Taliban birinci kere idaresi ele geçirdiğinde Mezarı Şerif kentinde diplomatları öldürüldüğünde savaşı düşündü fakat vazgeçti.
İran’dan son gelen açıklamalar İran’ın savaş istemediğini gösteriyor. Afgan Hükümeti de savaşın ne İran ve ne de Afganistan’a yararı olacağını düşünüyor.
Hakkı Uygur
Tüm bunlar bir ortaya geldiği vakit, basının sevdiği tabirle, bölge adeta “barut fıçısı” üzere.
Muazzam bir çatışma potansiyeli var. Son bir yılda da irili ufaklı 10-12 emsal hudut çatışması yaşandı. Geçtiğimiz günlerde İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi çıktı su sorunu ile ilgili Taliban’ı uyardı, “Sözümü ciddiye alın yoksa makus olur” mealinde açıklamalar yaptı.
İran’dan memleketler arası muahede ile garanti altına alınmış Hilmend suyundan Taliban’ın hakkını vermediği üzere haberler geliyor. Taliban ise yağışlar azaldı su yok diyor. İran uydu fotoğrafları var, barajlarda su olduğunu biz görüyoruz diyor. Afgan tarafı İran’ın “teknik heyet ziyaret etsin” talebini de uygun bulmuyor.
İran–Afganistan sorunu büyümez: İran Afganistan’ı çok güzel tanıyor, hudut komşusu, birebir lisan konuşuluyor, iç içe geçmişlik var. İran’ın Taliban dahil Afganistan’daki tüm taraflarla irtibat kanalları var.
İran 1997-98’de Afganistan’da diplomatları öldürüldüğünde bile bu yanlışa düşmedi. Tekrar düşmez. Tehdit eder evet, kriz ilerlerse, İran elindeki ekonomik kozları kullanır. Ülke içindeki Afganların geri göndermeyi hızlandırır.
Bence ortaya arabulucular girer, Katar ya da Pakistan girer yerine nazaran. Esasen Taliban’ın İran’la direkt alakası var. Herkes herkesi tanıyor. Çözerler diye düşünüyorum.
Masada çözülebilecek bir sıkıntı neden büyütüldü derseniz, Reisi’nin bahse direkt girmesi problemin alt tarafta çözülemediği manasına gelir. Tehditler edilmiştir, havuçlar verilmiştir. Fakat istediklerini alamamışlardır.
İran’da su konusu çok hassastır. Basına çok yansımaz lakin İran’ın Türkiye ile de en değerli kriz alanlarından bir tanesi sudur.
İran, iklim değişikliğinden çok etkileniyor. Yanlış baraj siyasetleri var, global iklim değişikliği var, ülke içinde su kıtlığı temelli iç göçler var. Bir yığın sorun var.
İran askeri tehdit lisanının gerçek bir kart olmadığını gördü. Zira Afganlar karakol bastılar, İranlı askerleri öldürdüler. Taliban can kaybını önemsemez, lakin birkaç İranlı askeri öldürünce İran çalkalanır ve altından kalkamaz. Münasebetiyle bu çekişmenin fazla büyüyeceğini düşünmüyorum. İki tarafında tekrar masaya oturacağını düşünüyorum.