Doğu ruhunu, Batı dinamizmini fotoğraflarına taşıyan prenses ressam: Fahrünnisa Zeid

Dünya çapında üne sahip ressam Fahrünnisa Zeid, vefatının 32. yılında yad ediliyor.

Uluslararası sanat topluluğunda Fahrünnissa Zeid, Fahr El Nisa Zeid, Fahrunnisa Zeid, Fahrelnissa Zeid ve Fahrelnisa Zeyd isimleriyle tanınan sanatçı, Giritli İsmet Sare Hanım ile Şakir Paşa’nın kızı olarak 1901’de İstanbul Büyükada’da dünyaya geldi.

Halikarnas Balıkçısı ismiyle tanınan müellif Cevat Şakir Kabaağaçlı ile ressam Aliye Berger’in kardeşi, ressam Nejad Melih İhtilal ile tiyatro sanatkarı ve müellif Sevimli İhtilal’in annesi, seramik sanatkarı Füreya Koral’ın teyzesi olan sanatçı, doğduğu günden itibaren kalabalık bir aile içinde büyüdü.

Arkeoloji Müzesi kitaplığına bağışlanan 5 bin kitaplık kütüphaneye sahip Şakir Paşa, resme de çok meraklıydı ve Paris’te katıldığı bir fotoğraf yarışında ikinci oldu. Babasının sanata düşkünlüğü münasebetiyle köşke gelen keman, piyano, fotoğraf ve lisan hocaları sayesinde Zeid, küçük yaşlardan itibaren sanatla tanıştı.

Rufai dervişi aile büyükleriyle Fatih’teki dergaha gittiği belirtilen İsmet Hanım, çocuklarının İngilizce, Fransızca, piyano ve fotoğraf derslerinin yanı sıra doğu kültürü ve lisanlarını öğrenmelerine de kıymet verdi, Farsça, Arapça ve Kuran’ı Kerim dersleri almasını sağladı.

İlk fotoğraflarını 8 yaşındayken yaptı

Henüz 8 yaşındayken çizdiği fotoğrafla ağabeyi Cevat Şakir’i etkileyen sanatçı, 14 yaşında anneannesinin sulu boya portresini yaparak resme yöneldi.

Usta sanatçı, Şakir Paşa’nın açtığı ilkokulda eğitim hayatına adım attı, ortaöğrenimini Notre Dame de Sion ve Pansion Binagiotti’de tamamladı.

İstanbul’da Sanayi-i Nefise Mektebine (Güzel Sanatlar Akademisi) gitmeye başladığı 1919’da Servet-i Fünun muharrirlerinden İzzet Melih İhtilal ile evlenen sanatçı, balayına gittiği Paris’te müzeler, galeriler ve Batı sanatı ile tanıştı. Zeid, okulda desen yapmayı ve perspek­tifi çok yeterli öğrendi fakat herkesin yaptığı akademik stilden hoşlanmayarak eğitimi bıraktı.

Fahrünnisa Zeid, her sene gittiği Paris’te 1927’de Aca­demie Ranson’a kayıt oldu. Akademideki hocalarından biri olan, soyut sa­natın ustalarından Bissiere’den etkilenen Zeid, hocasıyla ilgili bir anısını şu sözlerle aktarmıştı:

“Modelden yaptığım çalışma­mı çok beğenmiştim. Atölyede yanımdaki iki Japon talebenin çalıştığı mavimsi modelde ise ne form, ne renk, ne ekspresyon, ne de ışık gölge vardı. Hocamız Bissiere atölyeye geldiğinde iki Japon’un çalışmasını övünce benim çalışmamı daha beğene­ceğinden güzelce emindim. Lakin ça­lışmamı yere fırlatarak, ‘Siz fotoğrafçı değilsiniz. Hiçbir vakit doğayı taklit etmemelisiniz.’ dedi. ‘O vakit model niçin duru­yor?’ sorumu, ‘Model bir aracı­dır. Şayet sizin söyleyecek değişik bir şeyiniz varsa onu söyle­yin. Fotoğrafla sanatın hiç bir ilgisi yoktur.’ diyerek yanıtladı. İsteğim üzerine müdire hanıma da Japonların fotoğraflarını neden be­ğendiğini ve bana karşı bu türlü davrandığını sorduğumda, Bissie­re şöyle yanıtladı; Bu bayan çok yetenekli. Lakin o sosyeteden biri olarak fotoğrafla oynuyor. Şayet yoksul bir sanatçı olsaydı, ömrünü sanatıyla kazanmak zorunda kalacağından şimdiye kadar çoktan meşhur olurdu. Ben onun güzelliği için ona sert tenkit yapmak zorundayım.”

İlk standını konutunda açtı

İlk evliliğinden dünyaya gelen oğlu Faruk’u 2.5 yaşında kaybeden İhtilal çiftinin, 1923’te Nejad Melih, 1926’da da Hoş ismini verdiği iki çocuğu dünyaya geldi.

Devrim ile evliliği sırasında Atatürk ile tanışan sanatçı, yeni Türk alfabesi ile ilgili konferansta Atatürk’ün yanında yer aldı.

İkinci evliliğini 1934’te, Irak’ın Ankara temsilcisi ve Irak Hükümdarı I. Faysal’ın kardeşi Buyruk Zeid ile yapan sanatçı prenses unvanı aldı. Zeid çiftinin oğlu Raad 1936’da dünyaya geldi. Diplomat eşinin vazifesi nedeniyle Türkiye’den ayrılan sanatçı, fotoğraf mesleğini Avrupa’nın çeşitli kentlerinde sürdürdü.

Yaşamının büyük bir kısmını Lond­ra ve Paris’te geçiren sanatçı, 1941’de İstanbul’a döndü.

Sanatçı, birinci şahsî standını 1945’te İstanbul Maçka’da kendi konutunda açtı. Tüm eşyalarını bir depoya yollayan sanatçı, konutunda 180 yapıtını sergiledi.

Sergi açılışını kraliçe yaptı

Londra’daki birinci standını 1947’de St. Georges galerisinde açan Zeid, açılışta İngiltere Kraliçesi Elizabeth’i ağırladı.

Pa­ris’teki birinci standını de 1949’da Colette Allendy Galerisi’nde açan Zeid, Paris’teki atölyesinde mesleğinin en değerli yapıtlarına imza attı.

Yurt dışında kıymetli başkentlerde ve galerilerde birçok şahsî stant açan sanatçı, yaptığı bir açıklamada soyut resme yönelmesinin sebebini, “Soyut fotoğraf yapmamın birkaç nedeni oldu. 1938’de Bağdat’a birinci gidişimde kaldığım sarayımsı konutun penceresinden sabahın erken saat­lerinde, başlarında taşıdıkları yo­ğurt kaseleriyle pazara giden bayanların çok süratli geçişlerini gördüm. Çocukluğumda da pencereden baktığımda insanları ka­fesin gerisinden görürdüm. Da­ha doğrusu gördüklerim bireyler değil, onların renkleriydi. Bu yüzden fotoğraflarımda renkleri siyah çizgilerle böldüm.” kelamlarıyla aktarmıştı.

Oldukça büyük boyuttaki yapıtları ve yapıtlarındaki göz alıcı renkleriyle dikkati çeken Zeid’in çalışmalarındaki stilini, sanat eleştirmeni Andre Parinaud, “O birebir vakitte Doğu’nun ruhunu, bizim Batı’nın dinamizm gücünü eksiksiz bir alaşımla karıştırıyor.” kelamlarıyla söz etmişti.

Unutulmaz sanatçı ise yaptığı yapıtlara ait, şunları söylemişti:

“Bence portre ve soyutlama ortasında çok büyük bir fark yok. Bir insan en az yüz tane insan figürü çizebilir ve hiçbiri birbirine benzemez. Zira bu bir fotoğraf değil, bütün içsel geçişleriyle bir insanın ruhu, onun geçmişi ve o anda benim gözümün önüne gelen tüm medeniyetler.”

Sanatçının 1962’de imza attığı “Break of the Atom and Vegetal Life” (Atom ve Bitkisel Hayat Arasında) isimli yapıtı, Dubai’de Christie’s Müzayede Konutu’nda düzenlenen müzayedede, 2 milyon 741 bin dolara (73 milyon 390 bin lira) satıldı.

Sanatçı, 1981’de Ürdün Kraliyet Nişanı, 1987’de İtalyan Rispoli Nişanı, 1988’de Fransız Commandeur des Arts et des Letres Nişanı’nı aldı.

Fahrünnisa Zeid, eşini 1970’te kaybetti. Eşinin vefatının akabinde Paris’teki ömrünü bırakan sanatçı, 1976’da oğlu Raad’ın da yaşadığı Amman’a yerleşti. Sanatçı 5 Eylül 1991’de Amman’da öldü. Vefatı üzerine Ürdün Hükümdarı ülkesinde ulusal yas ilan etti.