Buz eriyor rekabet kızışıyor

Arktik olarak bilinen ve Kuzey Kutbu’nun da ortasında bulunduğu Kuzey Buz Denizi’nde Pandora’nın Kutusu’nu, iklim değişikliğine bağlı sıcaklığın artmasıyla yaz buzlarının erimeye başlaması açtı. Bilim insanlarının öngörülerine nazaran Arktik’te 2040-45 yıllarına hakikat yaz buzu olmayacak. Bu tarihleri daha öne çekenler de var.

Yüzyıllar boyunca, ihmal edilmiş, terk edilmiş, kuş uçamaz kervan geçemez, en soğuk vakitlerinde termometrelerin -60 derecenin altına düştüğü, gözü pek kaşiflerin öykülerinden dinlediğimiz Kuzey Buz Denizi son 50-60 yılda, bilhassa de iklim değişikliğinin tesirini güçlü bir halde hissettirip, artan sıcaklıkların yaz buzlarını eritmeye başlamasıyla kıymetli bir jeostratejik bölge haline geldi.

Kuzey Buz Denizi derken sekiz ülkenin kıyıdaş olduğu 14 milyon kilometre kareden büyük bir alandan bahsediyoruz. Evvelce büyük oranda yaz devrinde de buzlarla kaplı bu deniz (okyanus olarak da tabir ediliyor) iklim değişikliğine bağlı olarak üzerindeki buzu süratli bir halde kaybediyor.

Buzların erimesinin, dünyanın sıcaklığının aşağı çekme tesirini azaltması yanında güneş ışıklarını yansıtma işlevlerinin kaybolması üzere ziyanları olacak ve oluyor da.

Ama biz bu analizimizde sunduğu fırsatları ve fırsatların getireceği aktivitelerin yararları yanında ziyanlarını da pahalandırmak istiyoruz.

Kıyıdaş ülkeler ortasında şimdilik, fazla bir egemenlik alanı uyuşmazlığı bulunmamakla birlikte, Kuzey Buz Denizi üzerindeki buzun erimesiyle birlikte etrafındaki (ve hatta bölgeye ilgi duyan) ülkeler ortasında bir ön alma ve egemenlik hakkı tesis etme uğraşları başladı.

Arktik’e 24 bin kilometreden fazla kıyısı bulunan Rusya bölgedeki başat oyuncu. Bölgeyle ilgili tarihi bir varlığı kelam konusu. Rusya’nın 2007 yılında küçük denizaltılar marifetiyle, Rusya kendi kıta sahanlığının direkt temaslı olduğunu argüman ettiği, Kuzey Kutbu deniz tabanına bir metre uzunluğunda titanyumdan bir Rus bayrağını koydu. Bölgede egemenlik argümanı olan bir diğer ülke olan Kanada, Rusya’nın bu ön alma eforunu “15. yüzyıl toprak ele geçirme” maceralarına benzeterek reddetti.

Yine Rusya, 2020’den itibaren Kuzey Buz Denizi’nin petrol ve gaz üretimi için ana kaynak olması gerektiği duyurdu.

Son periyotta Batı medyası Rusya’nın Kuzey Buz Denizi’ni (KBD) silahlandırdığı savlarına yer vermeye başladı. Rusların Sovyetler Birliği devri 50 ileri askeri karakolu tekrar faaliyete geçirdiği ve nükleer ve konvansiyonel silahlarla donattığı yazılıp çizilmeye başladı.

Rusya savları reddediyor lakin Putin’in KBD’yi “özel ilgi” alanı ilan etmesi ve deniz gücünü artırmaya çalışmasında da belirli olduğu üzere Arktik’te hakimiyetini perçinlemek için de eforlarını artıyor.

İngiliz medyası da son periyotlarda, parlamento kaynaklarına dayanarak, Rusya’nın genişleyen varlığı ve Çin’in artan ilgisi münasebetiyle, Birleşik Krallık’ın KBD’de daha fazla askeri varlık oluşturması gerektiği haberlerine yer vermeye başladı.

Buzların erimesiyle birlikte Kuzey Buz Denizi’nin jeostratejik değeri büyük oranda arttı. Bölge şimdiden milletlerarası güçlerin bir rekabet alanı haline gelmiş bulunuyor.

Deniz yüzeyindeki buzların eriyor olması kıyıdaş ve bölgeye yakın ülkelere büyük maddi imkanlar sunuyor lakin bu imkanlardan istifade etmek için yapılacak çalışmalar da birebir formda bölgeye çeşitli boyutlarsa ziyan verme potansiyeli taşıyor.

Kuzey Buz Denizi çok büyük hidrokarbon, maden ve az metal rezervlerine sahip. Rusya ve ABD başta kıyıdaş ülkeler esasen bir ölçüde bundan istifade ediyorlar. Dünya petrolünün yaklaşık %10’u ve doğal gazın %25’i Kuzey Buz Denizi kıyılarından sağlanıyor.

ABD Jeolojik Araştırmalar kurumuna nazaran Kuzey Kutup Dairesi 160 milyar varil petrol ve gezegenimizin keşfedilmemiş gazının %30’una sahip olabilir. Maliyet hesaplarını unutmadan, bunun güç için her şeyi yapabilen güçlerin iştahını kabarttığının altını çizmek gerekiyor.

KBD ayrıyeten altın, platinyum, elmas üzere madenler dışında ender metaller de barındırıyor.

Denizin buzlarının erimesiyle birlikte bunlara hamlenin ve hasebiyle da memleketler arası rekabetin kızışacağını kestirim etmek güç değil.

KBD’de yaz buzlarının eriyor olması kıyıdaş ülkelere değerli su yolu nakliyecilik imkanları sunuyor. Her ikisi de Atlantik Okyanusunu Kuzey Buz Denizi üzerinden Pasifik Okyanusu’na bağlayan iki kıymetli su yolu oluşuyor. Kuzey Doğu Geçidi ve Kuzey Batı Geçidi.

Kuzey Doğu Geçidi’nde, 1930lardan beri evvel Sovyetler ve sonrasında da Rusya Federasyonu tarafından resmen yönetilen, Bering Boğazı üzerinden Güney Doğu Asya’ya ulaşan ve Rusya’nın ulusal su yolu olarak gördüğü Kuzey Deniz Rotası’nda (NSR) son yıllarda deniz nakliyatı değerli ölçüde arttı. Çin ve Hindistan’ın artan talepleri doğrultusunda bu su yolundan taşınan petrol ve gaz hacminin 2030’dan evvel 40 milyon tona ulaşması bekleniyor.

Mesafeyi kısaltan, yakıt tüketimini azaltan, maliyetleri düşüren ve fiyatta rekabet imkânı oluşturan bu rotalar, kıyıdaş ülkelerin altyapıları geliştirmesiyle daha çok kullanılacak üzere gözüküyor.

KBD yüzölçümünün 14 milyon kilometrekareden daha fazla ve fazla el değmemiş olduğu göz önüne alınırsa ne kadar büyük bir deniz serveti içerdiğini iddia etmek güç olmaz. Bölgede esasen uygun hava şartlarında balina ve fok avcılığı yapılıyor. Buzların erimesi kıyıdaş ve memleketler arası sularda avlanmak isteyen Çin üzere bölge dışı ülkelere büyük endüstriyel avcılık imkanları sunacaktır.

Kuzey Buz Denizi’nin jeostratejik, jeoekonomik değerinin artması bölgeye yönelik askeri doktrinlerin de değişmesi ve derinleşmesi manasına geliyor. Kıyıdaş ve ilgili ülkeler bölgenin askerileştirilmesi ve münasebetiyle da silahlandırılması için planlar yapıyorlar.

Bölgedeki büyük güçler ABD ve Rusya çoktan geniş iştirakli askeri hareketler yapmaya başladılar. Rusya’nın askeri faaliyetleri ve bununla ilgili Batılıların telaşlarına dair kısa bir bilgi üstte paylaşmıştık. Bölgede askeri üsler ve silahlanma giderek güçleniyor.

Arktik kıyıdaş ülkelerinin, Finlandiya’nın iştirakinden evvel beşi NATO üyesi idi. İsveç’in de iştiraki sağlanırsa 8 kıyıdaş ülkenin yedisi NATO üyesi olmuş olacak. Tıpkı halde Arktik Konseyi’nin yedi üyesi. Bu da Rusya’yı tabiatıyla endişelendirmektedir.

Finlandiya ve İsveç’in NATO’ya iştirakine bir de Arktik gözüyle bakmakta yarar vardır.

Bu gelişmeler kapsamında, iklim değişikliği kurbanı, tabiatı prestiji ile soğuk olan Kuzey Buz Denizi bir de “Soğuk Savaş” iklimine gerçek son sürat ilerlemektedir.

Analizimizi bitirmeden Kuzey Buz Denizi’nde iklim değişikliği ile birlikte ortay çıkan fırsatların ardında bırakacağı ziyanlara da değinmeden olmaz.

Arktik’in artık erişilebilir ve ulaşılabilir olmasının en büyük ziyanı etrafa olacaktır. Her bir menfaatin elde edilebilmesi içi yapılacak her cins endüstriyel çalışma, neredeyse el değmemiş coğrafyayı kirletmeye vesile olacaktır. Etrafa verilen ziyan tıpkı vakitte deniz canlılarına da ziyan vermek manasınadır. Zati yüzyıllardır sakin ve insan elinden uzak deniz ömrü yaygın endüstriyel balıkçılıkla üzerinden büyük bir travmaya girecektir.

Bölgenin, jeostratejik ve jeoekonomik dertler üzerinden askerileşmesi gerginlikleri tetikleyecek ve çatışma potansiyelini yükseltecektir.

Başka bir olumsuz gelişme ise, çeperlerde yaşayan ve sömürge devri ve sonrasında tüm imkanlarından koparılan ve yeni periyotta oluşan fırsatlardan hisse alma imkanının bilinmeyen olduğu yerli kavimlerin asimilasyonun hızlanması olacaktır.

Bilim adamları ortasında moda olmuş bir kelam var “Arktik’te olan Arktik’te kalmaz” diye. Artık iklim değişikliğinin sıcaklıkları yükselttiği ve KBD’de yaz buzlarının yaz boyunca olmayacağı bir durumda, varlıklı doğal kaynakların ve uygun alternatif ticaret yollarının ortaya çıktığı, bunun da bölgede rekabet ve askerileşmeyi artırdığı günümüzde bu kelam daha da gerçekçi hale geldi.

Arktik Okyanusu 14.090.000 kilometrekare bir alanı kaplamaktadır Dünya okyanuslarının en küçüğüdür.

En büyük deniz olan Akdeniz’den beş kat daha büyüktür fakat

Hint Okyanusu’nun altıda biri kadar yüz ölçüme sahiptir.

Kuzey Kutbu’nu içinde barındırmaktadır. Deniz buzu, aysberg ve karlarla kaplıdır.

Arktik Okyanusu’nun simgesi uzun vakitlerdir Kutup Ayısı olagelmiştir. Bilimsel bilgilere nazaran Arktik bölgesi

21 bin bilinen göğüslü, kuş, balık, bitki, mantar ve mikrop tipine mesken sahipliği yapmaktadır.

Yaz aylarında sıfırın biraz üzerine çıkan sıcaklıklar yılın birden fazla vakti eksi derecelerde seyretmektedir. En düşük ısı

– 69,6 olarak tespit edilmiştir.

qArktik Kurulu, Kuzey Buz Denizi kıyıdaş ülkeleri ortasında iş birliği, dayanışma ve etkileşimi sağlayan hükümetler ortası bir forumdur. Foruma ülkeler yanında Yerli Halklar ve öbür Arktik sakinler de üyedir. Kuzey Buz Denizi müşterek sıkıntıları, bilhassa de sürdürülebilir kalkınma ve etraf muhafaza faaliyetleri yürütmektedir.

Resmen 19 Eylül 1996’da Ottowa Bildirgesi’nin üye devletler tarafından imzalanması ile kurulmuştur. 2 yıllık rotasyonlarla üye devletler kurul başkanlığını yürütmektedirler. Mayıs 2023 prestiji ile 2025’e kadar devir başkanlığı Norveç’tedir. Kurulun merkezi 2012 yılından beri Tromsö-Norveç’tedir.

Konseyin kararları tavsiye niteliğinde olup, 8 daimî üyenin mutabakatı ile alınmaktadır. Ottowa Bildirgesi gereği, kurulun yetki alanı mutlaka askeri güvenlik dışındadır.

Konseyin, hepsinin de Kuzey Buz Denizi’nde kıyısı ve toprakları olan sekiz daimî üyesi vardır. Bu ülkeler Rusya, ABD, Kanada, Danimarka Krallığı (Grönland üzerinden) İzlanda, İsveç, Finlandiya ve Norveç’tir. Ayrıyeten, kurulun altı yerli daimî iştirakçi üyesi vardır.

Arktik Konseyi’nin, içerisinde Çin, Japonya ve Hindistan’ın da 13 gözlemci statüsündeki üyesi bulunmaktadır. Sekiz ülke ise gözlemci üyelik için başvurmuş, beklemektedir. Türkiye de bu ülkelerden birisidir ve gözlemci üyelik için 2015’te başvurmuştur.

Rusya’nın Ukrayna’ya müdahalesi Arktik Konseyi’nin işleyişine darbe vurmuş öbür 7 üye Rusya’yı dışlamıştır.