Nöbetçi Eczaneler
Günümüz İran’ının Hazar Denizi kıyısındaki Gilan Eyaleti’nde doğan âlim ve mutasavvıf olan Kadiriye tarikatının kurucusu ve İslam filozofu Abdülkadir Geylani hakkında ayrıntılar araştırılıyor. Pekala, Abdülkadir Geylani kimdir?
ABDÜLKADİR GEYLANİ KİMDİR?
470’te (1077) Hazar denizinin güneybatısındaki Gîlân eyalet merkezine bağlı Neyf köyünde doğdu. Arapça’da “el-Cîlî, el-Cîlânî”, Farsça’da “Gîlî, Gîlânî”, Türkçe’de ise “Geylânî” halinde söylem edilen nisbesiyle şöhret buldu. Babası Ebû Sâlih Mûsâ’nın dindar bir kimse olduğu bilinmekte, fakat hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Hz. Ali’ye ulaşan soy şeceresi kaynaklarda şöyle verilmektedir: Abdülkadir-i Geylânî b. Mûsâ b. Abdullah b. Yahyâ b. Muhammed b. Mûsâ el-Cevn b. Abdullah el-Kâmil b. Hasan el-Müsennâ b. Hasan b. Ali. Hz. Hasan soyundan gelen şerifler İdrîsîler, Sa’dîler (Filâliyyûn) ve Kadirîler ismi verilen üç kola ayrılırlar. Babasının “Zengî-dost” (zenci dostu) unvanıyla anılması ve kendisinin Bağdat’ta, a’cemî (Arap olmayan, yabancı) olarak tanınması üzere konular bahis konusu edilerek, Hz. Hasan’a varan soy şeceresinin sonradan ortaya konulmuş olduğu da ileri sürülmüştür. Bölümün tanınmış zâhid ve sûfîlerinden Ebû Abdullah es-Savmaî’nin kızı olan annesi Ümmü’l-Hayr Emetü’l-Cebbâr Fâtıma’nın da bayan velîlerden olduğu kabul edilir.
Küçük yaşta babasını kaybeden Abdülkadir, annesinin yanında ve dedesi Savmaî’nin himayesinde büyüdü. Kendisi on yaşında mektebe gidip gelirken melekler tarafından korunduğuna inanırdı. Bütün gayesi tahsiline dönemin en değerli ilim ve kültür merkezi olan Bağdat’ta devam etmekti. On sekiz yaşına gelince annesinden müsaade alarak bir kafileye katılıp Bağdat’a gitti (1095). Orada Ebû Galib b. Bâkıllânî, Ca’fer es-Serrâc, Ebû Bekir Sûsen ve Ebû Tâlib b. Yûsuf üzere âlimlerden hadis; Ebû Sa’d el-Muharrimî (Mahzûmî), Ebû Hattâb ve Kadî Ebû Hüseyin üzere hukukçulardan fıkıh; Zekeriyyâ-yı Tebrîzî üzere dilcilerden de edebiyat okudu. Kısa vakitte yöntem, fürû ve mezhepler konusunda geniş bilgi sahibi oldu. Bağdat mutasavvıflarıyla yakın dostluklar kurduğu bu yıllarda Ebü’l-Hayr Muhammed b. Müslim ed-Debbâs (ö. 525/1131) vasıtasıyla tasavvufa intisap etti. Kaynaklar tarikat hırkasını Debbâs’tan giydiğini ve onun damadı olduğunu bildirirler. Hocası Ebû Sa’d’ın kendisine tahsis ettiği Bâbülerec’deki medresede hadis, tefsir, kıraat, fıkıh ve nahiv üzere ilimleri okuttu ve vaaz vermeye başladı. Lakin bir müddet sonra bütün bunları bırakarak inzivaya çekildi. Menkıbeye nazaran, yirmi beş yıl kadar süren inzivâ devrinin sonunda, öteki biri yedirmedikçe kendi eliyle hiçbir şey yememeye ahdetmiş, ortadan kırk gün geçtiği ve içinden “açım, açım” sesleri geldiği halde olağan üstü bir dayanma gücü göstererek direnmiş, nihayet bu hali Ebû Sa’d el-Muharrimî’ye mâlûm olmuş, o da bunu alıp konutuna götürerek eliyle doyurmuş ve daha sonra da kendisine pirlik hırkasını giydirmiştir. Cüneyd-i Bağdâdî’ye ulaşan tarikat silsilesi şöyledir: Ebû Sa’d Mübârek el-Muharrimî, Ebü’l-Hasan el-Hekkârî, Ebü’l-Ferec et-Tarsûsî, Abdülvâhid et-Temîmî, Şiblî, Cüneyd-i Bağdâdî. Muhtemelen inzivâ periyodunun sonunda oğlu ile birlikte hacca gitti. Mekke’de tanıştığı birçok sûfîye hırka giydirdi. Sa’dî, Gülistân’ın ikinci kısmında Abdülkadir’i Kâbe’nin örtüsüne yapışmış dua ederken gördüğünden bahsederse de tarih itibariyle onu görmüş olması mümkün değildir. Sühreverdî, onun dört bayanla evli olduğunu söyler. Fakat ne vakit evlendiği bilinmemektedir. Herhalde halvete çekildiği vakit evli ve çocuk sahibi idi. Bağdat’ta vefat etti.
Dinî ve Tasavvufî Niyetleri. Abdülkadir-i Geylânî, Bağdat’a gittiği vakit mensup olduğu Şâfiî mezhebini bırakarak mizacına daha uygun gelen Hanbelî mezhebine girmiş, bununla birlikte hayatının sonuna kadar her iki mezhebe nazaran fetva vermiştir. Rivayete nazaran düşünde Ahmed b. Hanbel Abdülkadir’den, o sırada zayıf durumda bulunan Hanbelîliği canlandırmasını istemiş, o da Hanbelî mezhebine girerek bütün gücüyle bu mezhebi ihya etmeye çalışmıştır. Yaşadığı devirde Hanbelîler’in imamı olmuş ve bundan ötürü kendisine “Muhyiddin” (dini ihya eden) unvanı verilmiştir. Abdülkadir-i Geylânî Hanbelî mezhebine sarsılmaz bir formda bağlıdır. Bütün yapıtlarında, bilhassa el-Gunye’de bu mezhebe bağlılığı açıkça görülür. “Mezheplerin en uygunu İmam Ahmed’in mezhebidir” diyerek amel ve itikadda Ahmed b. Hanbel’i hararetli bir formda savunur. Müteşâbihatı te’vile kalkışmaz. Öbür Hanbelîler üzere te’vili tahrif sayar. İstivâya tereddütsüz inanır ve bu mevzuda başta Mu’tezile olmak üzere öbür mezhepleri şiddetle tenkit eder. İmâm-ı Âzam’ın el-Fı?hü’l-ekber’deki fikirleri de bu tenkitlerin dışında kalmaz. Başka Hanbelîler üzere o da Kur’an’daki harflerin dahi mahlûk olmadığını söyler. Müşebbihe yahut Mücessime’den olmamakla birlikte bu mevzudaki görüşü onlarınkine epeyce yakındır. Hanbelîliği, “İmam Ahmed’in akîdesi üzere bulunmayan evliya var mıdır?” sorusuna, “Ne şimdiye kadar olmuştur, ne de bundan sonra olacaktır” diye karşılık verecek kadar çok yüceltir. Kelâmdan ve kelâm âlimlerinden nefret eder. Hakikaten Sühreverdî’ye, “Bu ilim âhiret azığı değildir” diyerek onun kelâm okumasını câiz görmemiştir. Abdülkadir’in Hanbelî mezhebine bağlı olması, başta İbn Teymiyye olmak üzere pek çok tasavvuf tenkitçisinin takdirini kazanmasına sebep olmuştur. Şathiyeleri (bk. ŞATHİYE) sebebiyle mutasavvıfları tenkit eden İbn Teymiyye onun bu cins kelamları karşısında ya susmak yahut bunları te’vil etmek zorunda kalmıştır. Meselâ, “Bizim için bir şeyi terkedene, Allah terkettiğinden çok fazlasını verir” sözünü çeşitli formlarda yorumlayarak şeriata uygun olduğunu ispat etmeye çalışır. Şer?u kelimât min Fütû?i’l-gayb isimli yapıtında şathiye cinsinden daha öteki örnekler veren İbn Teymiyye, onun Cüneyd-i Bağdâdî ve Muhâsibî üzere şer’î kararlara hassasiyetle bağlı, büyük ve hürmet paha bir pir olduğunu söyler; hatta İbn Akil’in atağına uğrayan piri Debbâs’ı da savunur. Kerametlerinin tevâtürle sabit olduğunu argüman eder ve bunların doğruluğuna inanır. İzzeddin b. Abdüsselâm da bu bahiste tıpkı fikirdedir. Meşhur Hanbelî âlimi İbn Kudâme 1166’da Bağdat’a geldiği vakit Abdülkadir-i Geylânî ile görüşerek ona hayran olmuş, meziyetlerini öve öve bitirememişti. Nevevî, Süyûtî ve İbn Hacer üzere âlimler de onu takdir edenlerdendir.
Abdülkadir-i Geylânî’nin tasavvufu, şeriata ve dinin zâhirî kararlarına titizlikle bağlı kalma temeline dayanır. O, her an Kur’an ve hadislere uygun hareket etmeyi koşul koşar. Ona nazaran bir zâhidin hayatında görülebilecek derunî haller dinî ölçülerin dışına taşmamalıdır. Müridlerine daima, “Uyun, uydurmayın; itaat edin, muhalefet etmeyin, yakınmayın; temizlenin, kirlenmeyin” biçiminde tavsiyelerde bulunurdu. Dinin zâhirî kararlarına uymadığı için Sehl et-Tüsterî’nin “sır” nazariyesini reddetmiş, kendi tarikatının şeriata uygun olduğu İbn Teymiyye üzere bir münekkit tarafından bile kabul edilmiştir. Semâa karşı değildir. Kur’an’ın telhin ve teganni ile değil, tertîl ve tecvid üzere okunmasını ister, tersine hareket etmeyi yasaklardı. Gazzâlî’nin geliştirdiği Sünnî tasavvuf, onun tarafından devam ettirilmiştir denebilir.
Abdülkadir-i Geylânî, 1127’de birinci kez vaaz vermeye başladığı vakit fakat birkaç şahsa hitap ediyordu. Lakin daha sonra cemaati giderek arttığı ve medrese dar gelmeye başladığı için vaaz meclisini Bâbülhalbe’deki bir mescide nakletti. Açık havada verdiği vaazlarını dinlemek için yetmiş bin kişinin Bağdat’a geldiği, art saflarda bulunanların ön saflardakiler kadar sesini rahatlıkla işittikleri rivayet edilir. Karşılaştığı kimseleri çabucak etkisi altına aldığı için “Bâzullah” (Allah’ın şahini) ve “el-Bâzü’l-eşheb” (avını kaçırmayan şahin) unvanıyla da anılan Abdülkadir’e bu unvan, Demîrî’ye nazaran piri Debbâs’ın meclisinde verilmiştir. Vaazlarında dinleyicilerine kurtuluşu ve cenneti vaad ettiğini, bu hususta onlara teminat verecek kadar inançlı ve kesin konuştuğunu, hitabetinin son derece tesirli olduğunu kaynaklar görüş birliği içinde zikrederler.
Daha sıhhatinden itibaren kendisinden birçok keramet nakledilerek kişiliği tam mânasıyla menkıbeleştirilmiş, gerçek kimliği ise ehemmiyetini yitirmiş ve unutulmuştur. İbnü’l-Arabî, “kün” ilâhî sözüne mazhar olduğu için Abdülkadir’den çok keramet zuhur ettiğini söyler. Tasarruf ve kerametlerinin vefatından sonra da devam ettiğine inanıldığı için, müridlerinin darda kaldıkları vakit söyledikleri, “Medet, yâ Abdülkadir!” kelamı bir tarikat geleneği olmuş, bilhassa bayanlar, çaresiz kalanlara imdat ettiğine inandıkları Abdülkadir’in ruhaniyetine samimi bir bağlılık göstermişlerdir. Veysel Karanî ve İbrâhim b. Edhem üzere Abdülkadir-i Geylânî de Türk halk edebiyatı ve folklorunda kıymetli bir yer tutmuştur. Yûnus Emre’ye nisbet edilen, “Seyyâh olup şu âlemi arasan / Abdülkadir üzere bir er bulunmaz” mısralarıyla başlayan şiir ile Eşrefoğlu Rûmî’nin, “Arısının balıyım bahçesinin gülüyüm / Çayırının bülbülüyüm yâ pir Abdülkadir!” üzere şiirlerinde ona karşı duyulan derin hayranlık terennüm edilmiştir.
Abdülkadir-i Geylânî hakkında Dürerü’l-cevâhir isimli bir eser yazan İbnü’l-Cevzî onu önemli surette tenkit etmiş, İbn Kesîr de hakkında söylenenlerin birçoklarının hayal mahsulü olduğunu, el-Gunye ve Fütû?u’l-gayb’da konu hadisler bulunduğunu söylemiştir. Sem’ânî’nin, “Konuşmasını dinledim, bir şey anlamadım” demesi, onun tasavvufî hayata yabancı olduğunu gösterir. İbn Receb, Kitâbü’?-?eyl ?alâ ?aba?ati’l-?anâbile’sinde Behcetü’l-esrâr ve gibisi menâkıbnâmelerin hurafe ve saçma sözlerle dolu olduğunu, bunların Abdülkadir’e ilişkin olamayacağına dikkat çeker; Zehebî de bu görüşe katılır. İbnü’l-Arabî, Abdülkadir-i Geylânî’nin karşılaştığı kimseleri kokusundan tanıdığını, çünkü “ricâlü’r-revâih”ten olduğunu tez eder ve onu Melâmetî sayar. Lakin İbnü’l-Arabî’ye nazaran kendisinden hiçbir keramet zuhur etmeyen Abdülkadir’in müridi Ebü’s-Suûd’un makamı, pirinin makamından daha üstündür. Çünkü piri tasarrufta bulunduğu halde müridi, dilediği üzere tasarrufta bulunması için Hak Teâlâ’yı kendine vekil kılmıştır. Sühreverdî, şathiyelerinden kelam ederek bunların sekr halinde söylenmiş kelamlar olduğuna dikkati çeker. Reşîd İstek da uydurma bir eser olan Gavs_iyye risâlesini hayranlarının ona nisbet ettiklerini, özellikle Hintliler’in kendisine kutsiyet atfederek ona taparcasına hürmet gösterdiklerini söyler.
Menâkıb kitapları Abdülkadir-i Geylânî’nin bin kadar yapıtı bulunduğunu kaydeder. Bugün ona nisbet edilen yapıtların sayısı elli civarındadır. Lakin bunların büyük bir kısmının ona ilişkin olmadığı katılık kazanmıştır. Birtakım yapıtlarının çeşitli isimlerle tanınmış olması da sayının artmasına sebep olmuştur.
Gerek vaazlarında gerekse yapıtlarında son derece sade bir üslûp kullanan Abdülkadir-i Geylânî, kendisinden evvelki sûfîlerden nakiller yaparken bunları herkesin anlayacağı örneklerle açıklar. Bu sebeple yapıtları tasavvuf edebiyatının hoş örneklerinden sayılır. Tema olarak ağlatıcı ve ürpertici hususları tercih eder. Konuşmalarında samimi yakarışlarını lisana getiren dua ve niyazlara yer verir. Cemaate cenneti müjdeleyerek onlara ümit ve şevk verir, nefsin zayıf taraflarını başarılı bir biçimde tasvir eder, şeytanın beşere nüfuz etme yollarını canlı örneklerle anlatır. Özellikle el-Fet?u’r-rabbânî ve Fütû?u’l-gayb’da insanı duygulandıran ve heyecanlandıran tablolar çizer. Tarikatının ve etkisinin bütün İslâm âlemine yayılmasında, uyguladığı bu metodun hissesi büyüktür.
Eserleri. 1. el-Gunye li-?âlibî ?arî?ı’l-?a? (Kahire 1288). Dinî kararlardan iman, tevhid ve ahlâkı mevzu alan bu eser, muhteva olarak Ebû Tâlib el-Mekkî’nin ?utü’l-?ulûb’una misal. İbadetlerin faziletine ve müslümanların günlük hayatla ilgili hal ve hareketlerine geniş yer veren el-Gunye’de akaid bahisleri selef akîdesi temel alınarak açıklanır. Şîa, Mu’tezile ve Cehmiyye üzere mezhepler ağır lisanla reddedilirken, Allah hakkında teşbih ve tecsîmi andıran birtakım izahlara yer verilir. Yapıtta tasavvufî hususlar zühd ve takvâ düzeyinde ele alınır. el-Gunye kimi lisanlara çeviri edilmiştir (Farsça trc. Abdülhakîm es-Siyâlkûtî, Lahor 1282; T trc. Umdetü’s-sâlihîn fî tercemeti Gunyeti’t-tâlibîn, İstanbul 1303; A. Faruk Meyan, İlim Esrar Hazinesi, İstanbul 1971).
2. el-Fet?u’r-rabbânî ve’l-feyzü’r-ra?mânî (Kahire 1281, 1303). 1150-1152 yılları ortasında birçoklarını medresede, bir kısmını ribâtta verdiği vaazların müridleri tarafından notlar halinde yazılmasından meydana gelen altmış iki kısımlık bir yapıttır. Sonunda vefatını anlatan bir zeyil vardır. Abdülkadir-i Geylânî’nin tasavvuf bakımından en kıymetli yapıtı budur. Eser Abdülkadir Akçiçek (İstanbul 1961) ve Yaman Arıkan (İstanbul 1986) tarafından Türkçe’ye çeviri edilmiştir.
3. Fütû?u’l-gayb (İstanbul 1281; Kahire 1304). Oğlu Abdürrezzâk’ın babasının meclislerinde topladığı yetmiş sekiz vaazdan ve ölürken yaptığı vasiyetten meydana gelen yapıtın sonunda bir soy şeceresi yer alır. Eser İbn Teymiyye tarafından Şer?u kelimât min Fütû?i’l-gayb ismiyle şerhedilmiş (Cidde 1984 [Câmi?u’r-resâ?il içinde], s. 71-189). Ayrıyeten Walther Braune tarafından Die Futu? al-Gaib des ?Abd al-Qadir ismiyle Almanca’ya (Leipzig 1933), Abdülkadir Akçiçek tarafından İlâhî Armağan (Ankara 1962) ismiyle Türkçe’ye çevrilmiştir.
4. el-Füyûzâtü’r-rabbâniyye fî evrâdi’l-?adiriyye (İstanbul 1281; Kahire 1303). Nesir ve nazım halindeki dua ve evrâddan meydana gelen bir risâledir. Eser İlâhî Feyzler ismiyle Celal Yıldırım tarafından çeviri edilmiştir (İstanbul 1975).
5. Mektûbât. Abdülkadir’in on beş mektubu Refet Süleyman Paşa (Mektûbât-ı Pir Abdülkadir-i Geylânî, İstanbul 1276) ve Abdülkadir Akçiçek (Onların Mektupları, İstanbul 1966) tarafından çeviri edilmiştir. Ayrıyeten Fevzi Paşa çevirisini Bekir Uluçınar sadeleştirerek yayımlamıştır (İstanbul 1981).
6. Cilâ?ü’l-?â?ır min kelâmi Şey? ?Abdil?adir. el-Fet?u’r-rabbânî’nin 57 ve 59. kısımlarından ibaret olan bu yapıtın bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 685) bulunmaktadır.
7. Sırrü’l-esrâr ve ma?harü’l-envâr. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Celâlettin Ökten, nr. 239) bulunan eser, Abdülkadir Akçiçek tarafından Ötelerden Haber ismiyle çeviri edilmiştir (İstanbul 1964).
8. ed-Delâ?il. Evrâd ve ?alavâtü’l-kübrâ isimleriyle da anılan eser Süleyman Hasbi tarafından Türkçe’ye çeviri edilmiştir (İstanbul 1273, 1306).
9. es-Sirâcü’l-vehhâc fî leyleti’l-Mi?râc (İstanbul 1312). el-Gunye’nin Mi’rac’la ilgili kısımlarından derlenmiştir. Eser, Mustafa Güner (Üç Aylar ve Faziletleri, Ankara 1975) ve Hasırcızâde (Üç Aylar ve Mübarek Geceler, İstanbul 1984) tarafından çeviri edilmiştir.
10. ?A?idetü’l-Bâ?i’l-eşheb (Behcetü’l-esrâr’ın kenarında). Çeşitli kaside ve manzumelerini ihtiva eder. “Muhyî” mahlasını kullanan Abdülkadir-i Geylânî’nin “Hamriyye”, “Ümmiyye”, “Tâiyye”, “Lâmiyye”, “Tasavvufiyye” isimli kaside ve manzumelerini içine alan iki mecmua, Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Pertev Paşa, nr. 615/3 ve Hacı Mahmud Efendi, nr. 2598/5) bulunmaktadır.
Abdülkadir-i Geylânî’ye nisbet edilen başka eserler şunlardır. Kitâb fî u?uli’d-dîn (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2763/9); el-Esmâ?ü’l-?üsnâ (Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 496/1); Kitâb-ı ?amse-i Geylânî (Süleymaniye Ktp., Serezli, nr. 4050); Gavs_iyye (?amriyye). Allah’la Abdülkadir-i Geylânî ortasında geçtiği argüman edilen konuşmaları ihtiva eden ve bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hacı Mahmud Efendi, nr. 2855) bulunan bu risâle ona ilişkin değildir. Eser, İsmail Fenni’ye ilişkin Vahdet-i Vücûd ve Muhyiddin Arabî isimli yapıtın içinde de (İstanbul 1928) yer almaktadır. Bu risâle, Tercüme-i Gavsiyye ismiyle Mehmed Abdüllatif tarafından çeviri edilmiştir (İstanbul 1266). ?ikrü’l-ma?amât fî ?arî?ı’l-?a? (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5399/8); Yevâ?itü’l-?ikem; el-Mevâhibü’r-ra?mâniyye. Bu yapıtların birinci üçü dışındakiler Geylânî’ye ilişkin olmayıp kimi kitaplardan ve hakkındaki menkıbelerden derlenmiştir.
Hakkında Yazılan Menâkıbnâmeler. Abdülkadir-i Geylânî’nin menkıbeleri ve hayat öyküsü hakkında yazılan eserler, onun hem tasavvufî görüşlerini hem de hayatı hakkındaki bilgileri yansıtmaları bakımından kıymetlidir. Müridlerinden Ebû Bekir Abdullah et-Temîmî’nin yazdığı Envârü’n-nâ?ır fî ma?rifeti a?bâri’ş-Şey? ?Abdil?adir isimli birinci menâkıbnâme vaktimize kadar gelmemiştir. Bu yapıtın daha sonra yazılan menâkıbnâmelere kaynak olduğu muhakkaktır. Abdülkadir-i Geylânî hakkında yazılan menâkıbnâmelerin en tanınmışı ve kıymetlisi, İbn Cehzam diye tanınan Ali b. Yûsuf Şattanûfî’nin (ö. 713/1314) Behcetü’l-esrâr ve ma?dinü’l-envâr (İstanbul 1258; Kahire 1304) isimli yapıtıdır. Abdülkadir’in pek çok fikir, davranış ve şathiyesinin nakledildiği bu menâkıbnâme kendi yapıtları kadar kıymet taşır. Abdülazîz ed-Dîrînî’nin el-Behcetü’?-?ugrâ’sı bunun özetidir. Behcetü’l-esrâr’ın Türkçe çevirileri de vardır. Kerküklü Abdurrahman Hâlis Tâlebânî’nin Behcetü’l-esrâr Çevirisi (İstanbul 1302) ile Edirneli Hüseyin b. Hasan’ın Behcetü’l-esrâr Çevirisi (İstanbul 1285) kayda bedel çevirilerdir. Öbür çevirileri ise (Mustafa Molla Rahim, Abdülkadir Geylânî Hazretleri, Akşehir 1957; Bekir Uluçınar, Abdülkadir Hazretlerinin Menkıbeleri, İstanbul 1981) daha çok bu iki çeviriye dayanır. Menâkıbnâmeler içinde Muhammed b. Yahyâ et-Tâzifî’nin (ö. 963/1556) ?alâ?idü’l-cevâhir fî menâ?ıbi’ş-şey? ?Abdil?adir (Kahire 1303) ve Muhammed ed-Dilâî’nin (ö. 1136/1726) Netîcetü’t-ta??i? (Tunus 1296; Fas 1309) isimli yapıtları de kıymetlidir.
Diğer menâkıbnâmeler şunlardır: İbnü’l-Cevzî, Dürerü’l-cevâhir; Yâfiî, Es_ne’l-mefâ?ir; Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, er-Ravzü’z-zâhir; İbn Hacer, Gıb?a?ü’n-nâ?ır; Abdurrahman el-Kadirî el-Geylânî, el-Fet?u’l-mübîn (Mısır 1306); Erbîlî, Tefrîcü’l-?â?ır fî menâ?ıbi’ş-Şey? ?Abdil?adir; Kutbüddin el-Yûnînî, Menâ?ıbü’ş-Şey? ?Abdil?adir (eş-Şerefü’l-bâhir); Muhibbüddin el-Kadirî, Riyâzü’l-besâtîn; İbrâhim es-Serîrî, Mu?ta?aru’r-Ravzi’?-?âhir; Muhammed Saîd es-Sencâdî, Ravzü’n-nâ?ır; Abdurrahman et-Tûlyânî, Menâ?ıbü Şey? ?Abdil?adir; Ali b. Yahyâ el-Kadirî, Tu?fetü’l-ebrâr ve levâmi?u’l-envâr; Ebû Bekir Abdullah el-Bağdâdî, Envârü’n-nâ?ır; İbrâhim ed-Derûhî, ?ulâ?atü’l-mefâ?ir; Afîfüddin el-Yâfiî, el-Bâ?ü’l-eşheb; İbrâhim es-Sâmerrâî, eş-Şey? Seyyidî ?Abdül?adir el-Geylânî (Bağdat 1970); İbn Mülkân, Dürerü’l-cevâhir; Ali Muhammed el-Bağdâdî, Nüzhetü’n-nâ?ır; Abdülhak el-Behlevî, Zübdetü’l-esrâr; Muhammed Sıbgatullah, Fa?lü’l-cevâhir; Harîrîzâde, Tevfî?u’l-meliki’l-?adir; Ebü’l-Hüdâ Efendi, el-Kevkebü’?-?âhir; Pir Senûsî, Tercemetü’ş-Şey? ?Abdil?adir; Ahmed Necd er-Râşid, ?İ?dü cevâhiri’l-me?ânî; Ebû Hâmid el-Fihrî, Mir?âtü’l-me?âsin; Ebû Zeyd Abdurrahman el-Fihrî, İbtihâcü’l-?ulûb; Sâlih el-Halebî, Rey?ânü’l-?ulûb; Ebû Muhammed el-Bekrî, Dürretü’t-Tîcân; Ebü’l-Abbas es-Sicilmâsî, ez-Zevâhirü’l-İfrî?ıyye; Abdurrahman es-Sühreverdî, Risâle fî menâ?ıbi Seyyidî ?Abdil?adir el-Geylânî, el-?Urfü’l-?â?ır fî ebnâ?i Şey? ?Abdil?adir. Ayrıyeten birtakım Türkçe menâkıbnâmeler de kaydedilmeye kıymet: Cebbârzâde Mehmed Ârif, Atıyye-i Sübhâniyye (İstanbul 1314). Eser Melih Yuluğ tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (İstanbul 1976). Abdülkadir Akçiçek, Bölümünde Abdülkadir Geylânî (Ankara 1960); İsmail Hakkı Uca, Mirac Gecesinde Doğan Güneş (Konya 1974).
Abdülkadir-i Geylânî’den Sonra Kadirî Jenerasyonu. Bütün İslâm âleminde asırlardan beri etkisi kuvvetli bir halde hissedilen Abdülkadir-i Geylânî’nin, ?alâ?idü’l-cevâhir’e nazaran, yirmi yedisi erkek kırk dokuz çocuğu olmuştur. Bunlardan ilim, zühd ve tasavvuf bakımından değerli olanlar şunlardır: Ebû Abdurrahman Abdullah (ö. 589/1193). En büyük oğludur. Ebû Abdullah Seyfeddin Abdülvehhâb (ö. 593/1196). Babasının cenaze namazını kıldırmış, Nâsır-Lidînillâh vaktinde kadılık yapmıştır. Ebû Bekir Tâceddin Abdürrezzâk (ö. 603/1206). Babasının son hac seferinde kafileyi yönetim etmiş, çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Bugün Rabat ve Selâ’da bulunan Kadirî şeriflerinin ceddi bu zattır. Oğlu Ebû Sâlih Nasr (ö. 633/1235), Bağdat’ta kadılkudâtlık yapmıştır. Ebû Abdurrahman Şerâfeddin Îsâ. Cevâhirü’l-esrâr ve le?â?ifü’l-envâr isimli tasavvufî bir yapıtın müellifidir. Mısır’a hicret etmiş ve 573’te (1177) orada vefat etmiştir. Hala Mısır’da bulunan Kadirî şeriflerinin ceddidir. Ebû İshak Sirâceddin İbrâhim. Fas, Merakeş, Tıtvân, Vehrân (Oran), Tanca, Cedîde, Dârülbeyzâ ve Rabat üzere Mağrib kentlerinde bugün mevcut olan Kadirî şeriflerinin ceddidir. 592’de (1196) Vâsıt’ta vefat etti. Torunu Ahmed b. Muhammed 1272’de Endülüs’e Vâdîâş’a (Guadix) gitmiş, 1373’te Gırnata’ya yerleşen çocukları, daha sonra burasının hıristiyanların eline geçmesi üzerine Kuzey Afrika’ya dönmek zorunda kalmışlardır. Ebû Muhammed Abdülazîz. Moğol istilâsı üzerine Bağdat’tan ayrılıp Sencar’a gitmiş, daha sonra Bağdat’ta vefat etmiştir (ö. 602/1206). Ceylîler yahut Geylânîler ismi verilen Bağdat Kadirî şeriflerinin ceddi bu zattır. Ebû Nasr Ziyâeddin Mûsâ (ö. 618/1221). Şam, Halep ve Humus üzere Suriye kentlerinde yaşayan Kadirî şeriflerinin ceddidir.
Kuzey Afrika’da daha çok şerîf, şürefâ, şorfa üzere isimler alan Kadirîler Irak, Suriye ve Anadolu’da seyyid ve Geylânî formunda anılmaktadır. Bağdat ve etrafında yaşayan Geylânî seyyidler Moğol ve Timur istilâsı sebebiyle vakit zaman Bağdat’ı terkederek Musul’a ve İran’a gitmek zorunda kalmışlarsa da daha sonra cedlerinin türbesinin bulunduğu Bağdat’a dönmüşler, dönemeyenler ise burasını vakit zaman ziyaret etmişlerdir.
Bugün Türkiye sonları içinde yaşayan Kadirî seyyidler, Osmanlı Devleti tarafından XIX. yüzyılın başında Irak’taki Girdigân’dan getirtilerek bölgedeki asayişi sağlamak amacıyla Bitlis, Siirt, Van ve Beytüşşebap üzere kentlere yerleştirilmişlerdir. Birinci olarak Girdigân’dan Güneydoğu Anadolu’ya gelen Seyyid Abdullah Girdigânî’dir. İran’daki Rızâiye bölgesinden gelen Geylânîler umumiyetle Beytüşşebap’a yerleşmişlerdir. Bu bölgedeki Geylânî seyyidleri 1925 tarihine kadar kendilerine bağlı vakıflardan geçimlerini sağlamışlar, Kadiriyye tarikatının temsilcileri ve müderris olarak vazife yapmışlardır. Güneydoğu Anadolu vilayetlerinde yaşayan Kadirî seyyidlerinin birden fazla son vakitlerde bu bölgeden ayrılarak İstanbul, Ankara, Bursa ve Mersin üzere kentlere yerleşmiş, ilim ve öğretim işini bırakarak daha çok ticaretle uğraşmaya başlamışlardır. Bunların Kadirî tarikatıyla fazla ilgileri de kalmamıştır.
Kadirî şerifleri İran, Hindistan, hatta Endonezya üzere Güneydoğu Asya’daki İslâm ülkelerine de yayılmışlardır. Endonezya’daki Pava’da 1779’da Pontianak Sultanlığı’nı kuran Şerif Abdurrahman, kabri bugün de bölge halkı tarafından ziyaret edilen Şerif Hüseyin b. Ahmed el-Kadirî’nin oğludur. 1941’de İngilizler’e karşı Irak’ta meydana gelen ayaklanmayı yönetim eden Seyyid Reşîd Ali el-Geylânî el-Kadirî, Libya’da Kral İdrîs es-Senûsî’nin özel danışmanlığını yaptıktan sonra Bağdat’a dönmüş ve Irak Cumhurbaşkanı Abdülkerîm Kasım’a suikast düzenlemekle suçlanarak idam edilmiştir. 1922’de Irak’ta bakan olan Seyyid Abdurrahman el-Kadirî ile Irak elçisi olarak misyon yapan Seyyid Zafer el-Geylânî el-Kadirî de son periyodun tanınmış Kadirîleridir. Abdülhay el-Kadirî, son vakitlerde gerek Kuzey Afrika’da, gerekse başta Irak olmak üzere çeşitli Ortadoğu ülkelerinde yetişmiş eğitim, siyaset, hukuk ve iktisat alanında tanınan Kadirîler’in geniş bir listesini verir (bk. ez-Zâviyetü’l-?adiriyye, Tıtvân 1407/1986, s. 126 vd.).
İslâm âleminin her tarafında rastlanan Kadirî şerifleri ve seyyidleri hakkında bilgi veren çeşitli eserler kaleme alınmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: İbrâhim es-Sâmerrâî, eş-Şey? ?Abdül?adir el-Geylânî (Bağdat 1970); Abdülkadir el-Kadirî el-Geylânî, es-Sefînetü’l-?adiriyye (Bağdat, ts.); Abdülhak ed-Dihlevî, Zübdetü’l-esrâr fî menâ?ıbi Şey?i’l-ebrâr (Hindistan, ts.); Muhammed Sıbgatullah, Fa?lü’l-cevâhir (Hindistan, ts.).